Ostrzeżenie Phillipa Rotha z 1990 r. skierowane do Czechów było również wnikliwą obserwacją, że ich najcenniejsi intelektualiści publiczni – ci, którzy pomogli wprowadzić demokrację w tym kraju – wkrótce nie będą już mieli władzy ani szacunku, jakie mieli w czasach komunizmu. Było nieuniknione, że intelektualiści dysydenccy stracą wiele ze swojego uroku, gdy Internet otworzył bramy rozrywki, podczas gdy globalizacja otworzyła bramy konsumpcjonizmu. Inny Sacharow wydaje się nie do pomyślenia w dzisiejszej Rosji, a gdyby się pojawił, prawdopodobnie miałby znacznie mniejszy wpływ na rosyjski dyskurs narodowy niż Artemy Lebiedjew najpopularniejszy rosyjski bloger, który na swoim blogu organizuje cotygodniowe konkursy kobieta z najpiękniejszymi piersiami (temat piersi, trzeba zauważyć, jest w rosyjskiej blogosferze o wiele bardziej popularny niż temat demokracji).
Ale intelektualiści też nie są tutaj bez winy. Kiedy demokracja zastąpiła komunizm, wielu z nich było gorzko rozczarowanych populistyczną, ksenofobiczną i wulgarną polityką faworyzowaną przez masy. Pomimo rozpowszechnionego mitu, że wszyscy sowieccy dysydenci wierzą w demokrację w stylu amerykańskim, wielu z nich – w tym w pewnym momencie nawet Sacharow – odczuwało skrajnie ambiwalentne nastawienie do tego, by pozwolić ludziom rządzić sobą; wielu z nich tak naprawdę pragnęło lepiej rządzonego komunizmu. Ale triumf liberalnej demokracji i wyzwolony przez nią konsumpcjonizm wysłał wielu z tych intelektualistów w drugą, być może nieco mniej represyjną, fazę wygnania wewnętrznego, tym razem połączoną z nikczemną ciemnością. Potrzeba było nowego pokolenia intelektualistów – i do tego niezwykle kreatywnych intelektualistów – aby obudzić zniewolone umysły ich współobywateli z ich obecnego snu rozrywki. Jak się okazuje, nie ma dużego zapotrzebowania na intelektualistów, skoro tyle potrzeb społecznych i kulturowych można zaspokoić tak samo, jak na Zachodzie: za pomocą iPada. (Dobrze, że Chiny wiedzą, jak je wyprodukować za połowę ceny!) Białoruska pisarka Swietłana Aleksijewicz wie, że gra się skończyła, przynajmniej jeśli chodzi o poważne pomysły: „Nie chodzi o to, że nie mamy Havla, my tak, ale społeczeństwo ich nie wzywa ”. A rząd białoruski, co nie jest zaskakujące, nie wydaje się sprzeciwiać temu stanowi rzeczy. Podczas niedawnej podróży na Białoruś odkryłem, że niektórzy dostawcy usług internetowych mają własne serwery pełne nielegalnych filmów i muzyki, dostępne dla swoich klientów za darmo, podczas gdy rząd, który mógłby łatwo położyć kres takim praktykom, woli patrzeć na inny sposób, a nawet może ich zachęcać. Konsumpcjonizm nie jest jedyną przyczyną rosnącego braku zaangażowania między intelektualistami a masami żyjącymi w państwach autorytarnych. Internet otworzył przed nimi mnóstwo zasobów, umożliwiając im łączenie się z zachodnimi kolegami i śledzenie globalnych debat intelektualnych na bieżąco, a nie przemycanie ich streszczeń na żółtawych kserokopiach. Ale wydajność i wygoda – jakie daje Internet – niekoniecznie są najlepszymi warunkami do wzniecania sprzeciwu wśród wykształconych klas. Prawdziwym powodem, dla którego tak wielu naukowców i akademików zwróciło się w czasach radzieckich do sprzeciwu, był fakt, że nie pozwolono im uprawiać tego rodzaju nauki, ile chcieli na własnych warunkach. Prowadzenie jakichkolwiek badań w dziedzinie nauk społecznych było dość trudne, nawet bez konieczności podążania za ideologiczną linią lokalnej komórki komunistycznej; współpraca z obcokrajowcami była równie trudna. Brak odpowiednich warunków pracy zmusił wielu naukowców i intelektualistów do emigracji lub pozostania w domu i zostania dysydentami. Internet rozwiązał lub złagodził wiele z tych problemów i okazał się doskonały do badań, ale nie tak doskonały, jeśli chodzi o przyciąganie inteligentnych i dobrze wykształconych ludzi do ruchu dysydenckiego. Współpraca jest teraz tania i natychmiastowa, naukowcy mają dostęp do większej liczby artykułów, niż mogliby sobie wymarzyć, zniesiono zakazy podróżowania, a budżety na badania zostały znacznie zwiększone. Nic dziwnego, że do 2020 roku chińscy naukowcy mają opracować więcej artykułów naukowych niż amerykańscy. Co najważniejsze, Internet umożliwił lepszą integrację naukowców i intelektualistów z państw autorytarnych w globalną sferę intelektualną – oni także mogą teraz śledzić debaty w New York Review of Books – ale stało się to kosztem zerwania ich więzi z lokalne społeczności. Rosyjscy liberalni intelektualiści przyciągają znacznie większe tłumy w Nowym Jorku, Londynie czy Berlinie niż w Moskwie, Nowosybirsku czy Władywostoku, gdzie wielu z nich pozostaje nieznanych. Nic dziwnego, że większość z nich jest lepiej poinformowana o tym, co dzieje się w Greenwich Village niż w ich własnym ratuszu. Ale ich związek z polityką w ich ojczystych krajach również został zerwany; paradoksalnie, ponieważ zdobyli więcej miejsc, w których mogliby wyrazić swój gniew i sprzeciw, zdecydowali się wycofać w niepolityczne. Dość przygnębiające jest to, że żaden z głównych rosyjskich pisarzy, którzy wykazali się dość aktywną obecnością w Internecie, nie zadał sobie trudu, aby omówić lub nawet wspomnieć o wynikach wyborów prezydenckich w Rosji w 2008 roku na swoich blogach. Ellen Rutten z Uniwersytetu w Cambridge jako pierwsza zauważyła i opisała praktycznie nieistniejącą reakcję na tak wysoce polityczne wydarzenie. Napisała, że „żaden z. . . [blogowanie] autorzy. . . zdecydowali się włączyć komputer i pisemnie zareagować na wiadomości, które musiały przeniknąć ich środowisko intelektualne ”. Zamiast tego giganci współczesnej literatury rosyjskiej postanowili poświęcić swoje pierwsze po wyborach posty na blogu: (a) omówieniu niedawnej konferencji internetowej, (b) opublikowaniu recenzji teatralnej, (c) opisaniu gigantycznego ciasta z „małymi wiśniami i brzoskwiniami ”Zauważone na ostatnich targach książki, (d) recenzowanie Walta Whitmana oraz (e) zamieszczanie historii o człowieku z dwoma mózgami. (Można tylko mieć nadzieję, że przynajmniej ten ostatni wpis był alegorią mającą na celu ośmieszenie sojuszu Putina-Miedwiediewa.) To zdecydowanie nie to co słynny rosyjski poeta Jewgienij Jewtuszenko miał na myśli, gdy oświadczył, że „Poeta w Rosji to więcej niż poeta”. To mało obiecujące środowisko do walki z autorytarną chimerą. Wszyscy potencjalni rewolucjoniści wydają się przebywać na przyjemnym intelektualnym wygnaniu gdzieś w Kalifornii. Masy zostały przetransportowane do Hollywood za pomocą pirackich filmów, które pobierają z BitTorrent, podczas gdy elity podróżują między Palo Alto i Long Beach w ramach rozmów TED. Od kogo dokładnie spodziewamy się poprowadzić tę cyfrową rewolucję? Lolcats? Jeśli już, Internet utrudnia, a nie ułatwia, nakłonienie ludzi do opieki, choćby dlatego, że alternatywy dla działań politycznych są o wiele przyjemniejsze i pozbawione ryzyka. Nie oznacza to, że na Zachodzie powinniśmy przestać promować nieskrępowany (czytaj: nieocenzurowany) dostęp do Internetu; musimy raczej znaleźć sposoby, aby zastąpić naszą promocję bardziej wolnego Internetu strategiami, które mogą zaangażować ludzi w życie polityczne i społeczne. Tutaj powinniśmy porozmawiać zarówno z dużymi odbiorcami filmów o kotach, jak iz tymi, którzy śledzą blogi antropologiczne. W przeciwnym razie możemy skończyć z armią ludzi, którzy mogą się swobodnie łączyć, ale jedyne, z którymi chcą się połączyć, to potencjalni kochankowie, pornografia i plotki o celebrytach. Środowisko obfitości informacji samo w sobie nie sprzyja demokratyzacji, ponieważ może zakłócić wiele subtelnych, ale ważnych relacji, które pomagają pielęgnować krytyczne myślenie. Dopiero teraz, kiedy nawet społeczeństwa demokratyczne poruszają się po tym nowym środowisku nieskończonej treści, zdajemy sobie sprawę, że demokracja jest o wiele trudniejszą, kruchą i wymagającą bestią, niż wcześniej zakładaliśmy, i że niektóre z warunków, które na to umożliwiły, mogły być bardzo specyficzne dla epoki, w której brakowało informacji.
