Każdy z głównych tematów Nowego Testamentu dotyczących Jezusa - Narodzenia, Męki i Zmartwychwstania - konfrontuje historyka ze swoim szczególnym problemem. Choć jego materiał źródłowy może się wydawać skomplikowany, Wielki Piątek, kulminacja kilku ostatnich dni życia Jezusa, jest w rzeczywistości najprostszy. Pozwolę sobie wyraźnie stwierdzić, że akceptuję fakt, iż Jezus był prawdziwą postacią historyczną. Moim zdaniem trudności wynikające z zaprzeczenia jego istnieniu, wciąż głośno podtrzymywane w niewielkich kręgach racjonalistycznych "dogmatystów", znacznie przewyższają te, które wynikają z jego akceptacji. Również moim zdaniem zadaniem uczonego jest po prostu uporządkowanie i ocena dowodów oraz ustalenie powodów, dla których, kiedy i przez kogo Jezus został aresztowany, osądzony i ukrzyżowany. Za pomocą znanych danych astronomicznych można nawet zaproponować najbardziej prawdopodobną datę zdarzenia, piątek, 7 kwietnia 30 roku n.e., odpowiadającą wigilii pełni księżyca w Paschę. Inni uczeni mogą się nie zgodzić i przesunąć inną datę lub zrzucić winę bardziej na władze żydowskie niż na rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, ale debata pozostanie mocno osadzona w prawdziwym świecie historii i prawa, żydowskiego i rzymskiego. Opowieść o narodzinach Jezusa jest otoczona gęstszą mgłą i jest w rzeczywistości mniej solidnie ugruntowana. Informacje dotyczące czasu i przestrzeni są bardziej wątpliwe, a legendarne elementy obfitują (narodziny z dziewicy, cudowna gwiazda, anioły i sny). Nie ulega jednak wątpliwości, że na krótko przed śmiercią Heroda Wielkiego w Betlejem lub Nazarecie urodził się chłopiec żydowski, który około trzydzieści lat później, po krótkiej karierze publicznej, zmarł na krzyżu i został pochowany niedługo po piętnastym roku życia (AD 29) panowania rzymskiego cesarza Tyberiusza. Zmartwychwstanie Jezusa "trzeciego dnia" po jego pogrzebie, po którym następuje wniebowstąpienie tego samego dnia lub po czterdziestu dniach, ma zupełnie inny charakter. W przeciwieństwie do ukrzyżowania jest to zjawisko niespotykane w historii. Możliwe są dwa rodzaje skrajnych reakcji: wiara lub niewiara. Mój własny punkt widzenia będzie się różnić od któregokolwiek z tych, ponieważ zamierzam działać jako detektyw, który, jak robiłem w poprzednich badaniach, zbadać, co autorzy Nowego Testamentu faktycznie mówią w swoich pismach, a nie to, co interpretacyjna tradycja Kościoła przypisuje ich. Celem tego jest odsłonięcie prawdziwego znaczenia przekazywanego przez ewangelistów, Pawła i innych autorów Pism Chrześcijańskich oraz naświetlenie go tym, co wiemy ze Starego Testamentu i wszystkich istotnych żydowskich i grecko-rzymskich źródeł literackich i archeologicznych. tom. Jego celem jest skonstruowanie możliwej do obrony hipotezy, ale ostatecznie decyzja należy do czytelników. Dylemat, z którym muszą się zmierzyć i rozwiązać, polega na tym, jak pogodzić niezwykłą wagę przypisywaną przez chrześcijaństwo Zmartwychwstaniu z bardzo ograniczonym zainteresowaniem tym tematem, dostrzegalnym w autentycznej nauce Jezusa.

Prolog: Chrześcijańskie pojęcie zmartwychwstania i jego historyczni poprzednicy

Zmartwychwstanie jest bezsprzecznie jedną z najważniejszych i najbardziej intrygujących koncepcji wiary chrześcijańskiej. Św. Paweł, któremu ta religia zawdzięcza więcej niż komukolwiek innemu, nie pozostawia pod tym względem swoich czytelników żadnych wątpliwości:

Jeśli nie ma zmartwychwstania umarłych, to Chrystus nie zmartwychwstał; jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, to nasze nauczanie jest daremne, a twoja wiara jest daremna … Jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, twoja wiara jest daremna. (1 Kor 15:13-14, 17)

Prawdą jest, że nacisk kładziony na pojęcie zmartwychwstania i centralne miejsce, jakie przyznaje się w nauce Kościoła, nie mają sobie równych w religiach starożytności. W judaizmie Starego Testamentu zmartwychwstanie pojawiło się tylko w kilku późnych i mglistych wystąpieniach, prawdopodobnie nie wcześniej niż pod koniec III wieku p.n.e. Nie była ona definitywnie potwierdzona przed rewolucją machabeńską w latach 160-tych p.n.e., a nawet od tego czasu jej akceptacja rosła powoli i pozostawała daleka od powszechności. W swoim ścisłym znaczeniu, odrodzenie trupa, uderzyło nie-Żydów w świecie grecko-rzymskim co najwyżej jako miły sen, ale bardziej ogólnie jako szaleństwo (demencja), jak mówi ostra uwaga Pliniusza Starszego. Nawet w Dziejach Apostolskich Nowego Testamentu, kiedy Paweł głosił "zmartwychwstanie" na ateńskim Areopagu, większość jego filozoficznie wykształconych słuchaczy, stoików i epikurejczyków, po prostu naśmiewała się z jego "paplanienia" (Dz 17:18, 32).

Zmartwychwstanie, a ściślej zmartwychwstanie cielesne, jest zdecydowanie ideą żydowską. Pociąga za sobą cielesne odrodzenie zmarłych, ponowne zjednoczenie duchowej duszy i materialnego ciała zmarłej osoby. W Biblii hebrajskiej zmartwychwstanie pojawia się najpierw jako metafora, symbolizująca odrodzenie narodu. Przedstawia zgodnie z mistyczną wizją proroka Ezechiela symboliczne ubranie z ciałem z wyschniętych kości ludu Izraela i tchnienie przez Boga tchnienia życia w szkielety pokonanego, rozproszonego i wygnanego narodu. Zmartwychwstanie suchych kości oznacza coś innego niż duchowe przetrwanie. Nie należy jej mylić z grecką (platońską) koncepcją ucieczki duszy z więzienia ciała, aby udać się w kierunku Pól Elizejskich w niebie. Nie jest tożsama z wiecznym życiem ducha. Ta idea wyzwolenia jest znaną cechą pism zhellenizowanych Żydów z diaspory, a pojęcie życia wiecznego bez szczególnego zasugerowania odnowionej obecności ciała jest również powszechnie potwierdzone w greckim Nowym Testamencie. Są to źle zdefiniowane pojęcia, z którymi należy obchodzić się bardzo ostrożnie, aby uniknąć nieporozumień.

Inną scenerią dla zmartwychwstania jest budzący grozę i majestatyczny obraz sądu ostatecznego, kiedy u schyłku znanej ludzkości epoki żydowscy i chrześcijańscy wizjonerzy religijni wyobrażają sobie uniwersalny apel ludzkości za pomocą płonącej anielskiej trąby. Zmarli zostaną wtedy przywróceni do swoich poprzednich ciał i staną twarzą w twarz z Bogiem lub jego przedstawicielem, różnie nazywanym Mesjaszem, Wybrańcem lub Synem Człowieczym. Zadaniem Sędziego Ostatecznego będzie oddzielenie zmartwychwstałych na prawe owce i niegodziwe kozy oraz wyznaczenie im wiecznej nagrody lub kary. Sprawiedliwi otrzymają wieczną radość w niebiańskiej siedzibie, a niegodziwi zostaną wrzuceni w niekończące się męki ognistego piekła. To powszechne rozliczenie jest ostatnim etapem rozwoju doktrynalnego w judaizmie. Wcześniejsza wersja zmartwychwstania umarłych przewiduje jedynie ożywienie sprawiedliwych, a przede wszystkim męczenników, którzy w czasie prześladowań religijnych poświęcili swoje życie dla nieba. Jak ujęli to późniejsi żydowscy rabini, za "uświęcenie imienia Bożego" godzili się na agonię i gwałtowną śmierć. Podsumowując, zmartwychwstanie poprzedzające wielki sąd odnosi się do eschatologii, do wydarzeń końca czasów. Jest to równoznaczne ze stwierdzeniem oczywistości, a mianowicie, że zmartwychwstanie jest obce normalnemu, historycznemu doświadczeniu człowieka.

Chociaż Kościół Chrześcijański nadal głosi wiarę w powszechne zmartwychwstanie i nowe życie w nadchodzącym wieku, to jednocześnie stanowczo utrzymuje, że Jezus został wzbudzony z martwych w przeszłości, trzeciego dnia po śmierci na krzyżu. Innymi słowy, twierdzi się, że zjawisko odzyskania życia przez zmarłego Chrystusa rzeczywiście miało miejsce na tym świecie, przed świtem w niedzielę, prawdopodobnie 9 kwietnia 30 r. n.e., jeśli datowanie ukrzyżowania na popołudnie w piątek 7 kwietnia tego roku jest akceptowane. Przekonanie to zamienia zmartwychwstanie, wcześniej wyobrażane albo jako metaforę, albo jako przyszłe wydarzenie eschatologiczne, w rzeczywistość, która nastąpiła w określonym miejscu i czasie. Podstawy tej nowatorskiej percepcji i argumenty wspierające wiarę w zmartwychwstanie zostaną przeanalizowane w kolejnych wpisach, ale w międzyczasie potrzebne są dalsze wstępne wyjaśnienia. W pewnym sensie Zmartwychwstanie Jezusa jest przedstawiane przez Nowy Testament i Kościół jako wydarzenie wyjątkowe, które można datować i zlokalizować. Wiąże się to jednak również z eschatologicznym wskrzeszaniem zmarłych, którego, w terminologii św. Pawła, Zmartwychwstanie Chrystusa było "pierwszym owocem". Jednocześnie, według źródeł Starego i Nowego Testamentu, Jezus nie był jedynym człowiekiem, który powstał z martwych. Pismo Święte mówi o zmartwychwstaniu innych osób. Starotestamentowi prorocy Eliasz i Elizeusz wskrzesili dwoje dzieci, a sam Jezus podobno przywrócił do życia dwa inne w Ewangeliach synoptycznych i trzeciego, Łazarza, w Ewangelii Jana (rozdział 9), nie wspominając o dwóch kolejnych cudownych historiach ze św. Piotrem i św. Pawłem. Odrodzenie młodej panny młodej w Rzymie, przypisywane neopitagorejskiemu świętemu mężowi Apoloniuszowi z Tyany z I wieku n.e., należy do tej samej kategorii. Te historie o zmartwychwstaniu w ogóle, a wskrzeszaniu umarłych przez Jezusa w szczególności zostaną szczegółowo omówione później wraz z rozważaniami doktrynalnymi i teologicznymi, które wypełniają strony Nowego Testamentu, a zwłaszcza listy św. Pawła. Dla przykładu, słowa odnoszące się do zmartwychwstania pojawiają się nie mniej niż dziewiętnaście razy w 1 Liście do Koryntian, rozdział 15. Opinia ludności żydowskiej z okresu późnej Drugiej Świątyni była na ten temat bardziej podzielona. Faryzeusze byli jedynymi szczerymi orędownikami wiary w odrodzenie ciała. Kiedy starożytni rabini przejęli spuściznę faryzeuszy po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e., zapewnili niszę dla doktryny zmartwychwstania w Misznie, Talmudzie, Midraszu i Targumie, ale ich zainteresowanie wiarą w zmartwychwstanie nie była tak wybitna i żywiołowa jak ich chrześcijańskich rówieśników. Niniejsze studium jest zasadniczo poświęcone dowodom związanym z doktryną zmartwychwstania rozwiniętą w Nowym Testamencie. Jednak jest niemożliwe do zrozumienia Pism Chrześcijańskich bez uprzedniego zbadania ich źródeł i wzorów, Biblii Hebrajskiej i wczesnej pobiblijnej literatury żydowskiej, nie tylko jeśli chodzi o samą symbolikę zmartwychwstania, ale także w szerszym sensie, jeśli chodzi o idee życia i śmierci, a nawet podziemie, gdzie, zgodnie z chrześcijańskim credo, zmarły Jezus zstąpił, zanim zmartwychwstał trzeciego dnia.

Przedstawienie przeznaczenia człowieka w Biblii z lotu ptaka: od utraconej nieśmiertelności do zmartwychwstania

ZMARTWYCHWSTANIE, ODWRÓCENIE ŚMIERCI, jest przedstawiane przez chrześcijaństwo jako apogeum Bożej łaskawości otrzymanej dla ludzkości przez Jezusa. Jednak jest to tylko druga najlepsza spośród możliwych opcji. Nieśmiertelność, czyli ucieczka przed śmiercią, byłaby szczytem wszystkich dóbr, marzeniem każdego człowieka od zawsze. "Mit" o stworzeniu, święta epicka narracja zawarta w rozdziałach 2 i 3 biblijnej Księgi Rodzaju, miał wyjaśniać fundamentalne zjawiska dotykające ludzkość. Jest to próba moralnego wytłumaczenia śmierci lub utraty nieśmiertelności, podczas gdy starożytne eposy pogańskie przypisują to kaprysowi lub zazdrości bogów. Boski Garncarz Hebrajczyków ulepił z prochu ziemi pierwsze stworzenie, Adama, i ukształtował dla niego partnerkę, aby był szczęśliwy. Stwórca zainstalował Adama i Ewę we wspaniałym Ogrodzie Eden i dobrowolnie zaopatrzył ich we wszystkie ich potrzeby. Ich życie było niekończącymi się wakacjami bez obowiązku pracy. Mogliby niejako żyć wiecznie szczęśliwie w Raju, cudownie odżywiani owocami drzew, wśród których stało Drzewo Życia i Drzewo Wiedzy. Śmierć nie wydaje się odgrywać roli w pierwotnym boskim planie. Ale pierwsza para zepsuła swoje błogosławione przeznaczenie radosnej i nieśmiertelnej przyszłości, kiedy pozwolili Diabłu lub Wężowi sprowadzić ich na manowce i złamali jedyną restrykcyjną zasadę nałożoną na nich przez Boga, zakaz spożywania owocu z Drzewa Wiedzy. Ceną, jaką musieli zapłacić za to, co w teologicznym żargonie Kościoła stało się grzechem pierworodnym, była nie tylko utrata niekończącej się beztroski, ale także nieuchronność śmierci. Ogłoszony wyrok Boży:

W pocie oblicza twego będziesz jadł chleb, aż wrócisz do ziemi, bo z niej zostałeś wzięty; jesteś prochem i w proch się obrócisz. (Rdz 3:19)

Późniejsza tradycja żydowska i chrześcijaństwo pawłowe starały się rozdzielić winę za utratę nieśmiertelności między trzech protagonistów: Diabła, Adama i Ewę. Męski szowinistyczny autor Księgi Rodzaju i podobnie natchniony żydowski mędrzec z początku II wieku p.n.e., Jezus ben Sira, wskazał palcem na Ewę; ona pierwsza skosztowała zakazanego owocu i skłoniła Adama, by zrobił to samo. "Od kobiety grzech miał swój początek i przez nią wszyscy umieramy" - ubolewał ben Sira dwa wieki przed Jezusem (Eclus 24:25). Nieco później autor Greckiej Księgi Mądrości w sposób filozoficzny przypisał główną winę za śmiertelny los ludzkości szatanowi, źródłu wszelkiego zła: "Przez zawiść diabła śmierć weszła na świat" (Mdr 2,24). Ale w oczach św. Pawła Adam, przodek rodzaju ludzkiego, ponosił pełną odpowiedzialność za nędzę swoich dzieci: "Grzech wszedł na świat przez jednego człowieka, a przez grzech śmierć" (Rz 5,12). Mimo to apostoł Paweł uważał pierwszego człowieka za prototyp Chrystusa, ostatniego Adama, który poprzez swoje Zmartwychwstanie naprawił śmiertelną krzywdę spowodowaną głupotą pierwszego Adama. W przeciwieństwie do Żydów z okresu Starego Testamentu, wydaje się, że mieszkańcy starożytnej Mezopotamii odmówili po prostu zaakceptowania swego śmiertelnego przeznaczenia. W słynnym eposie o Gilgameszu, odwiecznym micie stworzenia ludów żyjących na ziemiach między Tygrysem a Eufratem, bohater Gilgamesz, który po raz pierwszy stanął w obliczu śmierci, gdy stracił przyjaciela Enkidu, natychmiast wyruszył na poszukiwanie sekretu nieśmiertelności. Ale Utnapisztim, Noe z babilońskiej legendy o potopie, którego bogowie ocalili od śmierci w nagrodę za ocalenie przed zatopieniem świata i jego mieszkańców, odmówił ujawnienia cennej tajemnicy. Tak więc Gilgamesz i ludzie po nim musieli pogodzić się ze swoim śmiertelnym stanem. Ruch do mezopotamskiego podziemia odbywał się tylko w jedną stronę - była to "kraina bez powrotu" - i to samo dotyczy piekielnego obszaru Biblii i Hadesu Greków. "Ci, którzy schodzą do Szeolu, nie wychodzą", mówi nam Pismo (Job 7:9). Przez długi czas biblijni Izraelici akceptowali, że wspólny los ludzkości polega na ponurej, sennej, półświadomej i chłodnej nieskończonej egzystencji w siedzibie zmarłych. Poza jedną aluzją w Nowym Testamencie do przepowiadania Chrystusa duchom uwięzionym w zaświatach, w przeciwieństwie do mezopotamskich i greckich mitów o zstąpieniu różnych bóstw i bohaterów do Hadesu, tradycja żydowska nigdy nie opisuje żadnej wizyty w podziemnej krainie Szeolu. Pierwsza Księga Henocha, w której przedpotopowy patriarcha ukazuje kraj zmarłych, jest dziwnym wyjątkiem. W głównym nurcie myśli żydowskiej od okresu Starego Testamentu do początku II wieku p.n.e. wszyscy ludzie minionych wieków byli postrzegani jako dziedziczący pomniejszoną, pozbawioną radości egzystencję w krainie ciemności, do której weszli przez grób. Bóg został skazany na zapomnienie w tej "ziemi zapomnienia" (Ps 88:12). Był nieosiągalny wśród cieni; nie czcili go ani nie mogli liczyć na jego pomocną dłoń. Różne religie pogańskie czciły bóstwa podziemia, władców królestwa zmarłych: Nergala, Tammuza i Ereszkigala w Mezopotamii, Hadesa i Persefony wśród Greków oraz Plutona i Prozerpiny wśród Rzymian. Żydowski monoteizm wykluczył tę możliwość i Szeol był w konsekwencji miejscem bezreligijnym, a nawet bez Boga: "Od umarłych, jak od nieistniejącego, ustało dziękczynienie" (Kazn. 17:28). To ponure spojrzenie na los zmarłego - ze stoickim spokojem przyjęte ze ślepą rezygnacją jako wolą Bożą - miało szczęśliwe, pozytywne następstwo: ponowne docenienie tego świata wraz z uznaniem bezcennego potencjału religijnego czasu. Prawdziwym Stwórcą był Bóg żywych, a w zdrowym realizmie starożytnych Hebrajczyków religijność mogła znaleźć wyraz tylko po tej stronie grobu. Stąd marzeniem biblijnych Izraelitów, zwłaszcza w epoce przed wygnaniem - przed VI wiekiem p.n.e. - było cieszenie się bogobojnym, długim i szczęśliwym życiem wśród swoich rodzin i oczekiwanie na koniec, po osiągnięciu pełni lat , aby pokojowo dołączyć do swoich poprzedników w grobowcu przodków. Zgodnie ze standardową formułą Starego Testamentu królowie żydowscy "poszli spać ze swoimi ojcami" i zostali pochowani w królewskim mauzoleum. Przed tym pobożnym spotkaniem tylko ci, którzy "żyli i byli zdrowi", bogaci lub biedni, królowie lub słudzy, mieli szansę "wyśpiewać na chwałę Pana" (Kazn. 17:28). W latach wygnania babilońskiego, po utracie niepodległości żydowskiej w 587 r. p.n.e., na poziomie narodowym nagle pojawiła się idea odnowienia istnienia. Mistyczna wizja proroka Ezechiela o ożywieniu wyschniętych kości symbolizowała zmartwychwstanie ludu Izraela z martwych, rzeczywiście lub w przenośni zabitych przez wojska Nabuchodonozora, króla Babel. Ale oprócz dążenia do zbiorowego renesansu możemy odnaleźć w pismach poemigracyjnych, które pokazują, że jednostki również tęskniły za ucieczką z Szeolu. Oprócz wrodzonego lęku przed śmiercią i jej następstwami, pragnienie ucieczki z podziemi wywodziło się z pragnienia osób religijnych, by nadal chwalić, wielbić i dziękować Panu. Psalmista uosabiał pobożnego Żyda wyobrażającego sobie siebie w Szeolu i głoszącego tam pragnienie kochania Boga i wyznawania wiary nawet poza grobem. Czy po prostu marzył o dłuższym nowym życiu po śmierci? Bez wątpienia wiele z tych okrzyków można wytłumaczyć modlitwami wypowiadanymi przez chorych o wyzwolenie z przedwczesnej śmierci, ale czasami oczy poety zdają się wykraczać poza perspektywę obecnego życia:

Niemniej jednak stale jestem z Tobą;
Trzymasz moją prawicę.
Prowadzisz mnie swoją radą,
a potem przyjmiesz mnie do chwały…
Moje ciało i serce mogą zawieść,
ale Bóg jest opoką mego serca i moim działem na wieki.
(Ps 73:23-24, 26)

Co więcej, tradycyjny pogląd, że w zaświatach wszyscy będą traktowani jak równi, został zastąpiony nową wizją z rozróżnieniem na prawych i niegodziwych, którzy panują, nawet w krainie umarłych. Szeol jest domem głupców; tylko oni zostają. Ale dla pobożnych zabłyśnie promień nadziei: "Bóg odkupi moją duszę… bo mnie przyjmie" (Ps 49,14-15). Natomiast Żydzi, którzy żyli pobożnie, będą mieszkać z Patriarchami. Zostaną przyprowadzeni na łono Abrahama, używając rabinicznego wyrażenia (behiqqo shel Abraham), którego starożytność gwarantuje pojawienie się w Nowym Testamencie (Łk 16,22). Krótko mówiąc, w ciągu stuleci po wygnaniu babilońskim na żydowskim horyzoncie religijnym pojawia się obraz inny niż bezsenny sen śmierci. Ta nowa perspektywa rozwinęła się na dwóch odrębnych ścieżkach w okresie poemigracyjnym (po 539 r. p.n.e.). Pierwsze sformułowanie znalazło w drugiej połowie III wieku i zyskało na sile w ciągu II i I wieku p.n.e. Jest to poświadczone z jednej strony w Biblii hebrajskiej w małej Apokalipsie włożonej do Księgi Izajasza (rozdziały 23-27) i w 12 rozdziale Księgi Daniela, a w Księdze Mądrości Salomona wśród greckich apokryfów w Septuagincie z drugiej strony. W myśli hebrajskiej zwycięstwo nad Szeolem objawiło się w ożywieniu martwych ciał sprawiedliwych. Autor Apokalipsy Izajasza raduje się: "Twoi umarli ożyją, ich trupy powstaną, mieszkańcy prochu, obudzą się i radują się" (Iz 26,19). Źli władcy minionych wieków zbieraliby zniszczenie jako ich sprawiedliwe pustynie, a ich pamięć zostałaby wymazana na zawsze (Iz 26:13-14). W tej wizji zmartwychwstanie jest przewidziane jako nagroda zarezerwowana dla sprawiedliwych. W następnym etapie, w Księdze Daniela, stała się powszechna, po której nastąpił sąd Boży wynagradzający dobrych i unicestwiający bezbożnych:

A wielu z tych, którzy śpią w prochu ziemi, obudzi się, niektórzy do życia wiecznego, inni do wstydu i wiecznej pogardy. (Dn 12:2)

Jednak poza palestyńską koncepcją przywróconej jedności ciała i duszy, przebudzenia "śpiących w prochu", zhellenizowani Żydzi, tacy jak autor greckiej Mądrości Salomona, unikali idei odnowienia więzi między duszy i ciała i woleli wyobrazić sobie nieśmiertelność życia pozagrobowego jako wyzwolenie ducha z więzienia lub "ziemskiego namiotu" ciała (Mdr 9,15). Idea życia pozagrobowego zwycięskiego nad Szeolem, czy to przez zmartwychwstanie ciała, czy wyzwolenie nieśmiertelnej duszy, nie była powszechnie przyjęta przez Żydów na przełomie ery. Jak zobaczymy, była to wiara charakterystyczna dla faryzeuszy w epoce Jezusa, ale saduceusze, konserwatywna arystokracja kapłańska z okresu późnej Drugiej Świątyni, mocno trzymali się tradycyjnej koncepcji ostateczności śmierci. "Nie zapominajcie, że nie ma powrotu" - oświadczył Jezus ben Sira, który również poświadczał, że ma quasi-fatalistyczną perspektywę: "To jest koniec dla wszelkiego ciała postanowiony przez Pana" (Kazn. 38:21; 41:4) ). W tym kontekście sprzeczności będziemy musieli skonfrontować się z oświadczeniami Nowego Testamentu dotyczącymi zmartwychwstania Jezusa i jego naśladowców z martwych. Zanim jednak zaczniemy rozważać te wzniosłe idee, będziemy potrzebować głębszego zrozumienia starożytnego judaizmu postrzegania śmierci wraz z jej następstwami - grobem, Szeolem i życiem pozagrobowym - co znajduje odzwierciedlenie w dziedzictwie literackim żydowskich mieszkańców świata grecko-rzymskiego.

Śmierć i jej następstwa w starożytnym judaizmie: torowanie drogi do zmartwychwstania

CZASEM MOŻNA WYBACZYĆ, że wypowiada się oczywistość: nikt nie może zmartwychwstać, jeśli nie umrze jako pierwszy. W związku z tym, zanim zastanowimy się nad sensem zmartwychwstania, musimy zrozumieć, co oznaczało dla Żydów ustanie życia dwa tysiące lat temu. Mając to na uwadze, skupmy się na niewyraźnych i szkicowych obrazach śmierci, grobu i świata podziemnego (Szeolu). W rzeczywistości bez pełnego zrozumienia tych pojęć nie możemy nawet zacząć dostrzegać tego, co próbowali przekazać pierwsi chrześcijańscy pisarze, gdy opowiadali swoim czytelnikom o zmartwychwstaniu Chrystusa. Oto szczegóły przekazane przez Nowy Testament. Jezus umarł na krzyżu. Jego ciało zostało natychmiast pochowane w grobie. Jakieś czterdzieści godzin później kilka przyjaciółek przybyło, aby dopełnić obrzędów pogrzebowych, ale namaszczenie jego ciała musiało zostać przełożone z powodu nadejścia szabatu. Pomiędzy śmiercią a zmartwychwstaniem Jezus w duchu zstąpił do podziemnego świata, aby głosić uwięzionym tam duchom. Trzeciego dnia po jego śmierci jego wskrzeszone ciało ukazało się apostołom, chociaż najpierw uwierzyli, że to duch. Dla religijnego Żyda wieku biblijnego życie zaczęło się od ducha tchniętego przez Boga w pierwszą ludzką postać, którą według Księgi Rodzaju uczynił z prochu lub gliny. W rezultacie Adam stał się nephesh hayah, "duszą żywą", ożywioną istotą. Kiedy to tchnienie życia odchodzi, żywa istota zamienia się w "martwą duszę", nephesh met. Osoba pozostaje identyfikowalnie taka sama, ale rozpoczyna inny, pomniejszony, gorszy stan egzystencji. Z szacunku dla zmarłego jego bliscy umyli, ubrali i pochowali ciało. Dawniej nie używano trumien. Balsamowanie, egipski zwyczaj, nie jest potwierdzone w żydowskiej Biblii, z wyjątkiem patriarchów Jakuba i Józefa, którzy zmarli w Egipcie (Rdz 50:2, 26). W czasach nowotestamentowych, w związku z Jezusem, wspomina się o przyprawianiu ciała wonnościami (Mk 16,1; Łk 24,1), a dokładniej wspomina się o dużej ilości mirry zmieszanej z aloesem (J 19,39). ). Niepochowane zwłoki pozostawione na pastwę ptaków i psów padlinożernych były postrzegane jako najgorszy los, jaki może spotkać człowieka. Wspomina o tym przekleństwo z Księgi Powtórzonego Prawa 28:26, wypowiedziane na tych, którzy nie są wierni przymierzu: "Twoje martwe ciało będzie pokarmem dla wszystkich ptaków powietrznych i dla zwierząt na ziemi, a nie będzie nikogo kto je odstraszy". Obowiązkiem żyjących, w pierwszym rzędzie synów zmarłego, było złożenie ciała do spoczynku. Zakopywali je w ziemi lub umieszczali w naturalnej lub sztucznej jamie skalnej, której otwór był chroniony przed intruzami ciężkim kamieniem. Osoby posiadające środki były umieszczane w grobowcach rodzinnych, tak jak hebrajscy patriarchowie w jaskini Macpelah, niedaleko Hebronu. Sara została tam pochowana przez Abrahama, Abrahama przez jego synów, Izaaka i Ismaela, Izaaka przez Ezawa i Jakuba, a Jakuba przez Józefa, który przeniósł szczątki swojego ojca z Egiptu do Kanaanu. Mniej więcej pod koniec okresu Starego Testamentu i w epoce Jezusa bogaci Żydzi budowali misterne pomniki nagrobne, często zdobione i noszące upamiętniające inskrypcje zmarłych. Niektóre grobowce skalne zawierały przedsionek, w którym ciało pozostawało, dopóki ciało nie uległo rozkładowi. Następnie kości zbierano i umieszczano w pojemnikach, w większości wykonanych z wapienia, znanych jako ossuaria lub pudła kostne. Imię zmarłego często było na nich wydrapane lub wygrawerowane i przechowywano je w skalnych komorach wewnątrz grobowca. Wejście do grobowca, o czym świadczy również w przypadku Jezusa, zostało zamknięte dużym okrągłym kamieniem. Według Ewangelii Marka (Mk 16,3) kobiety, które nawiedziły grób Jezusa o świcie w niedzielę po ukrzyżowaniu, z niepokojem zadawały sobie pytanie, czy będą na tyle silne, by odtoczyć kamień. W starożytnym judaizmie kultowa dychotomia rytualnie czyste i nieczyste, martwe ciała i wszystko, co z nimi związane, należało do domeny nieczystego i musiało być trzymane w określonej odległości od wszystkiego lub kogokolwiek związanego ze świętością boskości. Ponieważ zwłoki były jakby zaraźliwe, ci, którym powierzono kult, musieli unikać z nim kontaktu. Stąd personelowi żydowskiej świątyni (Kpł 21,1-4), jak kapłan i lewita w przypowieści o dobrym Samarytaninie (Łk 10,30-36), a także nazirejskim czcicielom zobowiązanym do ścisłego przestrzegania zasad czystości ( Lb 6:6-7), zabroniono dotykać zwłok, a nawet uczestniczyć w pogrzebach, z wyjątkiem sytuacji, gdy zmarli byli bardzo bliskimi krewnymi (ojciec lub matka, syn lub córka, brat lub niezamężna siostra). Skutek nieczystości był tymczasowy; trwała tydzień i mogła być usunięta za pomocą dwóch rytualnych kąpieli oczyszczających, jednej trzeciego dnia, a drugiej siódmego dnia. Biblia nakazuje, aby osobę skazaną na śmierć przez sąd pochowano w dniu egzekucji przed zachodem słońca (Pwt 21,22-23), tak jak stało się to z Jezusem. Można przyjąć za pewnik, że ta sama zasada obowiązuje również w przypadku śmierci naturalnej. Wszelkie przepisy dotyczące postępowania ze zwłokami wywodzą się z wymagań prymitywnej higieny w kraju o gorącym klimacie. Dla większości Żydów okresu Starego Testamentu - wyjątki należą do ostatnich dwustu lat ery przedchrześcijańskiej i do pierwszego wieku naszej ery - grób oznaczał ostateczny koniec historii człowieka. Śmierć była postrzegana jako nieunikniona i powszechna lub prawie, dwa biblijne wyjątki to przedpotopowy patriarcha Henoch i prorok Eliasz. Śmierć jest przedstawiana jako pasterz wszystkich ludzi, których stado przeznaczone jest do podziemi (Ps 49:14). Śmierć jest "drogą całej ziemi", wycina największych, jak król Dawid (1 Król. 2:1), tak samo jak pokornego biednego człowieka. Wszyscy dzielą niekończący się "sen śmierci" (Ps 13:3). Zanim po raz pierwszy pojawiła się idea zmartwychwstania, poetycki autor Księgi Hioba napisał:

Ale człowiek umiera i zostaje poniżony;
człowiek oddycha do końca, a gdzie on jest?…
Człowiek kładzie się i nie podnosi się ponownie,
aż nie będzie już niebios, nie obudzi się,
albo budzić się ze snu. (Ks. Hioba 14:10-12)

Dla przyziemnego Żyda ery biblijnej śmierć była po prostu wspólnym dziedzictwem wszystkich żyjących. Chrześcijanie wychowani na idei zmartwychwstania i niebiańskiego (lub piekielnego) życia pozagrobowego mogą być do głębi zszokowani przypadkowością biblijnego mędrca:

Albowiem los synów człowieczych i los zwierząt jest taki sam; umiera jedno, umiera drugie. Wszyscy mają ten sam oddech; a człowiek nie ma przewagi nad zwierzętami… Wszyscy idą w jedno miejsce; wszyscy są z prochu i wszyscy obrócili się ponownie w proch. (Kazn. 3:19-20)

Złożona do grobu "martwa dusza" rozpoczyna nowy, przemieniony i ostatni etap egzystencji w podziemiu, biblijnym Szeolu, identycznym z greckim Hadesem. Wyobrażano sobie, że Szeol znajduje się w głębinach ziemi, przeciwieństwie wysokiego nieba (Iz 7:11), ziemi zagłady, chaosu i głębokiej ciemności, skąd nie ma powrotu (Job 10:21-22). Szeol porównywany jest do ufortyfikowanego miasta, którego bramy są zamknięte i wzmocnione żelaznymi kratami. Dwaj wielcy poeci, prorocy Izajasz i Ezechiel, przedstawiają niezwykle barwne i malownicze opisy wejścia zmarłych osób, króla Babilonu i króla Egiptu, do podziemi. Wszechpotężny władca Babilonu po przybyciu do Szeolu jest wyśmiewany przez pokonanych królów, których szczątki spoczywają w spokoju w grobowcach, podczas gdy ciało babilońskiego tyrana zostaje odrzucone i podeptane nogami.

Szeol poniżej jest wzburzony na spotkanie z tobą, kiedy przyjdziesz,
budzi cienie, aby Cię przywitać…
wszyscy, którzy byli królami narodów.
Wszyscy oni przemówią i powiedzą do ciebie:
"Stałeś się tak słaby jak my!
Stałeś się taki jak my!"
Twój przepych sprowadzony do Szeolu,
dźwięk twoich harf;
robaki są łóżkiem pod tobą,
a robaki są twoją osłoną. (Iz 14:9-11)

Na ziemi nawet drzewa radują się: "Cyprysy radują się z ciebie, cedry Libanu, mówiąc: ‚Od kiedy zostałeś powalony, żaden rębacz nie wystąpi przeciwko nam'" (Iz 14:8). Szeol jest wielkim wyrównywaczem, mówi nam Ezechiel. Nawet dumny faraon Egiptu zostaje ostatecznie ścięty przez Pana Boga i sprowadzony tam pośród wszystkich upadłych ludów (Ez 32:19-32).

W biblijnej myśli żydowskiej umarli nie znikają i nie zamieniają się w nicość. Stają się opróżnionymi i osłabionymi cieniami (refaim), które nie mogąc wydawać normalnych dźwięków, komunikują się przyciszonymi piskami:

Twój głos będzie wydobywał się z ziemi jak głos ducha, a twoja mowa będzie szeptać z ziemi. (Iz 29:4)

Starożytna magia i przesądy żydowskie umożliwiały komunikację z mieszkańcami Szeolu. Uważano, że duchy posiadają wiedzę potencjalnie przydatną dla żywych, o ile ci ostatni znajdowali sposób na skontaktowanie się z nimi za pomocą nekromancji, wymagającej użycia medium lub czarodzieja. Nekromancja jest zabroniona przez Prawo Mojżeszowe pod karą śmierci przez ukamienowanie (Kpł 20:27). Jednak pomimo Tory praktyka przetrwała, a fascynująca relacja o królu Saulu wezwania niedawno zmarłego proroka Samuela za pomocą medium ilustrowała zarówno nekromancję, jak i starożytne żydowskie wyobrażenia o cieniu lub duchu (′ov). Nekromancja to poddział sztuki zdobywania tajnych informacji, który wykracza poza zwykłe ludzkie zdolności. Pierwszy władca izraelski, Saul, mający zamiar odczytywać przyszłość, gdy musiał walczyć z Filistynami, stwierdził, że dozwolone media (sny, wróżby kapłańskie Urim i proroctwa) są bezużyteczne. Tak więc zdobył jednego z rzadkich tajnych nekromantów, którzy wciąż przebywają w kraju, po swoim wcześniejszym królewskim dekrecie o wypędzeniu wszystkich mediów i czarodziejów. Ta kobieta z wioski Endor posłuchała rozkazu króla, by sprowadzić Samuela z Szeolu. Ujrzała jego ducha, zwanego "bogiem" (′elohim), wyłaniającego się z ziemi, wyglądającego jak starzec owinięty szatą. Saul rozpoznał w nim proroka Samuela. Cień skarżył się, że jest "niepokojony", obudził się ze snu i w złym humorze zniweczył ostatnią nadzieję króla, ogłaszając, że nazajutrz sam Saul wraz z synami i całym wojskiem izraelskim dołączy do Samuela. w królestwie umarłych (1 Sm 28:8-19). Dwa główne punkty, które wyłaniają się z tej historii, to przekonanie, że cień przywołany z Szeolu zachował swój rozpoznawalny kształt "starego człowieka", jego indywidualność i do pewnego stopnia zdolność do myślenia i komunikowania się z innymi. Na zewnątrz wyglądał tak, jak przed śmiercią, a Saul nie miał wątpliwości, z kim miał do czynienia. Objawienia zmartwychwstałego Jezusa różnią się od objawień Saula. Mówi się, że ani jego uczniowie, ani Maria Magdalena nie rozpoznali go, dopóki się im nie przedstawił. Niemniej jednak, pomimo ich przetrwałych zdolności intelektualnych, cienie wolą pozostać niezakłócone i cieszyć się głębokim snem śmierci. Jak idea Szeolu wpłynęła na światopogląd pobożnego Żyda? Brak drugiej szansy nadał życiu na ziemi wyjątkową wartość. Wszystkie dobre rzeczy zdarzają się człowiekowi między jego narodzinami a śmiercią, a praktykowanie religii ogranicza się do tu i teraz. Ponieważ tylko żyjący dziękują Bogu (Iz 38,19), dni tego życia są bezcenne. Jako nagrodę za pobożność oczekiwano przed śmiercią, pewnego rodzaju hedonizm religijny, polegający na jedzeniu, piciu i czerpaniu przyjemności, był głoszony przez mędrców Starego Testamentu (Kazn. 3:13). Zamiast umartwienia i ascezy Biblia w pełni zachęca Żyda do rozkoszowania się jego dniami.

Idź, jedz swój chleb z radością,
i pij swoje wino z wesołym sercem;
bo Bóg już zatwierdził to, co czynisz.
Niech wasze szaty będą zawsze białe;
niech na twojej głowie nie zabraknie oleju.
Ciesz się życiem z żoną, którą kochasz,
wszystkie dni twego próżnego życia,
które ci dał pod słońcem.
Cokolwiek twoja ręka znajdzie do zrobienia, rób to z całą mocą;
bo nie ma pracy ani myśli ani wiedzy
albo mądrość w Szeolu, do której idziesz. (Kazn. 9:7-10)

Eklezjastes, uprzedzając carpe diem Horacego, głosił pewien rodzaj filozofii epikurejskiej zatwierdzonej i pobłogosławionej przez Boga. Jednak podczas gdy tak ekskluzywna wartość przypisywana codziennej egzystencji wzmacniała praktyczną religię poprzez nacisk na służbę Bogu przez uświęcanie każdego aktu życia, z konieczności zawierała także ziarno niezadowolenia. Człowiek, który ma oczy do patrzenia, nie mógł nie zauważyć, że zasada leżąca u podstaw biblijnego judaizmu nie wytrzyma badania. W końcu pobożny obserwator wszystkich przykazań Tory danej przez Boga nie był nieodmiennie nagradzany, a nieustanny łamacz prawa nie był zawsze karany. Wbrew twierdzeniom Księgi Przysłów 3:33, przekleństwo Pana nie było wiecznie na domu niegodziwców i nie błogosławił on stale siedziby sprawiedliwych. Czy naprawdę można uwierzyć we wspaniałe boskie proklamowanie Księgi Powtórzonego Prawa? Jeśli będziesz posłuszny przykazaniom Pana będziesz żyć i rozmnażać się, a Pan Bóg będzie ci błogosławił… Ale jeśli twoje serce się odwróci… zginiesz… Położyłem przed tobą życie i śmierć, błogosławieństwo i przekleństwo; Dlatego wybierajcie życie, abyście żyli wy i wasze potomstwo, miłując Pana, Boga waszego, (…) bo to oznacza dla was życie i długie dni, abyście mogli mieszkać w ziemi, którą Pan poprzysiągł waszym ojcom (.…) dać im. (Pwt 30,16-20). Mądry człowiek wiedział z doświadczenia, że prawdziwe życie nie odzwierciedla ideałów nakreślonych przez prawodawcę. Dobre zdrowie, pokój i boska ochrona niekoniecznie były zarobkami przestrzegającego prawa Żyda. Wystarczy przeczytać mądre i prorocze księgi Biblii, aby odkryć, że pobożni często chorowali, byli bez grosza i maltretowani, podczas gdy bezbożni prowadzili beztroską i luksusową egzystencję. Narzekanie psalmisty: "Jak długo bezbożni będą się radować?" (Ps 94:3) powtórzyło oburzenie Jeremiasza: "Dlaczego droga niegodziwca szczęśliwie się rozwija? Dlaczego wszyscy, którzy są zdradliwi, dobrze się rozwijają" (Jer 12,1)? Eklezjastes i Hiob poszli dalej i śmiało zaatakowali oficjalne zwiastowanie Księgi Powtórzonego Prawa o obowiązkowym pomyślności cnotliwych i nieuniknionym zdobyciu grzeszników. Mędrzec Eklezjastes flegmatycznie zauważył: "W moim próżnym życiu widziałem wszystko; jest sprawiedliwy, który ginie w swej sprawiedliwości, a jest człowiek niegodziwy, który przedłuża swoje życie, czyniąc zło" (Kazn. 3:15). Hiob natomiast, pierwowzór tradycyjnej idei człowieka religijnego, buntował się z dramatyczną ostrością. Został pobłogosławiony przez Boga, miał siedmiu synów i trzy córki, 7000 owiec, 3000 wielbłądów, 500 jarzm wołów, 500 osłów i niezliczonych sług. Potem nagle stracił wszystko, dobytek i dzieci, a do tego dopadła go straszna i bolesna choroba skóry. Jednak pomimo swojej nędzy nadal wielbił i wielbił Boga. Jego przyjaciele próbowali wykazać, że musiał zrobić coś złego, ale Hiob nieustępliwie protestował przeciwko swojej niewinności. Chociaż pod koniec opowiadania redaktor książki próbował bronić status quo, przywracając Hiobowi jego dawny stan, dając mu kolejnych siedmiu synów i trzy córki oraz podwajając jego pierwotne bogactwo, nie mógł usunąć dużego znaku zapytania stawiany przez autora poetyckiego w opozycji do przyjętego sformułowania tradycyjnej mądrości religijnej. Słabość tego sformułowania została dodatkowo podkreślona, gdy w epoce wygnania idea zastępczej kary za grzechy została zaatakowana przez proroków Jeremiasza i Ezechiela. Obaj przytoczyli przysłowie: "Ojcowie jedli kwaśne winogrona, a zęby dzieci zaciskają się" (Jer 31:29; Ezech 18:2), co sugeruje, że niewinne późniejsze pokolenia mogą zostać ukarane za przewinienia starszych. Ogłosili to nie do utrzymania i nalegali na osobistą odpowiedzialność: "Oto wszystkie dusze są moje; dusza ojca i dusza syna jest moja: dusza, która grzeszy, umrze" (Ez 18,4; zob. Jr 31,30). Sprzeczne postawy stanęły obok siebie przez jakiś czas, dopóki bezprecedensowe zjawisko historyczne, męczeństwo, nie wzmocniło wątpliwości myślących Żydów. Żydzi okresu Machabeuszy wykazywali chęć poświęcenia życia, zamiast wypierać się wiary. Ich śmierć nie była karą za zdradę Prawa; przeciwnie, umarli z powodu przywiązania do niego, a ta rewolucyjna nowość otworzyła drzwi do nowego przedstawienia życia pozagrobowego, przewidywanego odtąd albo jako przeżycie nieśmiertelnej duszy, albo jako zmartwychwstanie ciała. Zanim jednak zwrócimy uwagę na kwestię oczekiwanego zmartwychwstania na końcu czasów, powinniśmy zwrócić uwagę na wyjątki wymienione w Biblii i pobiblijnej literaturze żydowskiej dotyczące wskrzeszania zmarłych lub ucieczki z podziemi za pomocą bosko zaprojektowanego wniebowzięciea lub wniebowstąpienia.

Biblijne i postbiblijne poprzedniki Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Jezusa

BIBLIA HEBRAJSKA utrzymuje, że śmierć i Szeol są nieuniknionym przeznaczeniem ludzkości, niemniej jednak odnotowuje kilka wyjątków od reguły, a pobiblijna literatura żydowska nieco wydłuża tę listę o dwa kolejne przypadki. Jedną z dróg ucieczki z wiecznego snu podziemnego świata było przywołanie do życia wkrótce po ostatnim tchnieniu człowieka, zanim niejako zdążył dotrzeć do Szeolu i się w nim osiedlić. Wniebowzięcie lub wniebowstąpienie z pomocą Boga było kolejnym sposobem na opuszczenie Szeolu. Dla badacza Nowego Testamentu istotne są zarówno koncepcje ożywienia, jak i wzniesienia się ponad sferę ludzką. Pierwsza jest przykładem reanimacji zapisanych w Nowym Testamencie, a druga jest prototypem wstąpienia Jezusa do nieba, zobrazowanego przez Łukasza w jego Ewangelii i Dziejach Apostolskich, a także w dłuższym zakończeniu Marka. Resuscytację osoby niedawno zmarłej można zaliczyć do najwyższych osiągnięć uzdrowienia religijnego. Księga Królów opowiada, jak cudowni prorocy Eliasz i Elizeusz przywrócili do życia dwóch młodych chłopców, dzieci wdowy z Sarepty i zamożnej kobiety z Szunem, hojnych dobrodziejów proroków. Sposób wskrzeszania zmarłych jest w obu przypadkach podobny i polega nie tylko na słowach rozkazu czy kontakcie cielesnym, ale na swoistej całkowitej identyfikacji z nimi w celu przywrócenia zwłokom oddechu za pomocą szamańskiego pocałunku życia. W przypadku syna wdowy z Sarepty Eliasz położył chłopca na łóżku i wyciągnął się na nim trzy razy; w rezultacie dziecko zostało wskrzeszone (1 Król. 17:17-22). Zgodnie z grecką wersją tego fragmentu, zamiast położyć się na chłopcu, prorok trzykrotnie tchnął na niego. Tłumaczenie aramejskie jest dwuznaczne, ponieważ użyty czasownik może oznaczać rozciąganie się lub kichanie. Wskrzeszenie syna Szunemity Elizeusza jest bardziej barwnie naszkicowane. Najpierw Gechazi, sługa Elizeusza, zostaje wysłany, aby go ożywić, machając nad chłopcem laską proroka, ale to na nic się nie zda. Następnie Elizeusz kładzie się na dziecku i dotyka ustami, oczami i rękami ust, oczu i dłoni chłopca, starając się rozgrzać jego ciało. Potem ponownie się na nim kładzie, a dziecko powraca do życia po siedmiokrotnym kichnięciu (2 Król. 4:18 - 37). W obu odcinkach narratorzy twierdzą, że przedstawiają historie prawdziwych przebudzeń, które miały miejsce w czasie i przestrzeni. Chłopcy nie żyli, ale dzięki interwencji proroków zaczęli znowu żyć. Autor Eklezjastyka, śpiewając Pochwały sławnych ludzi, wyraźnie zauważa, że Eliasz "podniósł trupa" i przywiózł go z Hadesu (Kazn. 48:5). Można by się spodziewać, że bohaterowie takich wydarzeń staną się sławni, ale żaden szczegół dotyczący ich późniejszego życia nie zachował się ani w Biblii, ani w źródłach pobiblijnych. Oni, podobnie jak osoby wskrzeszone przez Jezusa w Ewangeliach synoptycznych i św. Pawła w Dziejach Apostolskich, szybko znikają ze sceny. Imię Elizeusza wiąże się z innym przypadkiem cudownego zmartwychwstania, ale przypisuje się je nie żywemu prorokowi, ale jakby jego relikwiom, jego kościom zakopanym w jaskini. Zgodnie z biblijnym opisem tej historii, członkowie konduktu pogrzebowego, próbując uciec przed bandą maruderów, wrzucili do grobu Elizeusza ciało, które nieśli do miejsca pochówku. Ale gdy tylko dotknął szczątków proroka, w cudowny sposób ożył i odszedł (2 Król. 13:20-21). Józef Flawiusz (37-ok. 100) opowiada w zasadzie tę samą historię, z wyjątkiem tego, że w jego wersji człowiek został zamordowany przez rabusiów, a jego ciało zostało przez nich wrzucone do grobu proroka . W swojej winiecie poświęconej Elizeuszowi ben Sira również podkreśla cudowne moce proroka. "Nic nie było dla niego zbyt trudne, a kiedy umarł, jego ciało przepowiadało. Jak w swoim życiu czynił cuda, tak po śmierci cudowne były jego czyny" (Kazn. 48:13-14). Podsumowując, należy stwierdzić, że w ramach popularnego judaizmu profetycznego, w którym ważne miejsce zajmowało leczenie chorych, zjawisko zmartwychwstania, przywracania do życia osoby niedawno zmarłej, w żaden sposób nie wydawało się wykluczone z miejsca. Cudowne przeniesienie zmarłego do świata ponadziemskiego, oprócz zmartwychwstania, wniebowstąpienia czy wniebowzięcia, stanowi kolejny sposób na uwolnienie się od wspólnego losu ludzkości. Człowiek może zostać przetransponowany z całkowitym pominięciem śmierci lub po quasi-natychmiastowym przebudzeniu, które następuje po odejściu od żywych. Przed Jezusem Biblia Hebrajska wymienia dwa przypadki bezpośredniego przeniesienia, Henocha i Eliasza, a tradycja żydowska dodaje kolejne dwa, Mojżesza i Izajasza, z tą różnicą, że ich wyniesienie następuje po śmierci. O założeniu przedpotopowego patriarchy Henocha wspomina się w tajemniczym, eliptycznym stylu w Księdze Rodzaju 5:24: "I chodził Henoch z Bogiem; a nie było, bo Bóg go zabrał". W najwcześniejszym komentarzu do tego wersetu dowiadujemy się, że Bóg wziął Henocha do siebie z powodu jego prawego zachowania. Ben Sira podkreśla pobożność patriarchy: "Enoch podobał się Panu" (Kazn. 44:16), podobnie jak Septuaginta i Targum z 1 Moj 5,24: "Enoch był miły Bogu" (LXX); "Enoch chodził w bojaźni Pana" (Onkelos); "Enoch służył Bogu w prawdzie" (Fragmentary Tg, Ps.-Jonathan i Neofiti). Jednak późniejszy pogląd rabinów kwestionuje tę pozytywną ocenę i twierdzi, że imię Henocha zostało zapisane w zwoju niegodziwców i dlatego Bóg go zabrał, albo że był czasem dobry, a czasem zły, więc Bóg postanowił wyrwać go, gdy był sprawiedliwy (Rdz 25:1). Druga połowa biblijnego wersetu, "a nie było, bo Bóg go zabrał", jest przez niektórych wyjaśniana jako przeniesienie żywego Henocha spośród "synów człowieczych" (Jb 4:23) lub z " mieszkańców ziemi" (Ps.-Jon. na Rdz 5:24) do odległego miejsca, "poza ziemią Parwaim" (1QGen. Ap. 2:23) lub "na krańce ziemi" ( 1 En 106:8), gdzie mógł go odwiedzić jego syn Matuzalem. Jednak zgodnie z Jubileuszem 4:23 aniołowie zanieśli go do "ogrodu Eden", miejsca o nieokreślonym położeniu, prawdopodobnie leżącego gdzieś między niebem a ziemią. Druga interpretacja mocno umieszcza Henocha w sferze niebiańskiej. Słowiański Henoch lub Druga Księga Henocha sprawia, że jego bohater odwiedza siedem niebios, a Targum Ps.-Jonathan (Rdz 5:24) przedstawia go jako wyniesionego na firmament, aby działać jako sekretarz Boży, o imieniu Metatron, "wielki skryba". Niezależnie od przyjętego wyjaśnienia, żydowska egzegeza biblijna i folklor identyfikują Henocha jako pierwszego człowieka, którego oszczędzono przed zejściem do podziemi. Nie potrzebował zmartwychwstania, ponieważ został przeniesiony żywy do raju, czyli nieba. Biblijny narrator opisuje także wzniesienie do sfery niebieskiej żyjącego proroka Eliasza, którego świadkiem był jego uczeń Elizeusz, który odziedziczył jego ducha i płaszcz cudotwórcy. Eliasz wzniósł się w rydwanie ognia ciągniętym przez ogniste konie w środku wichru. Józef Flawiusz, ogólnie skłonny do bagatelizowania cudów w Piśmie Świętym, woli mówić o zniknięciu Eliasza i Henocha niż o ich wniebowstąpieniu (Ant. 9:28), a nawet Biblia grecka umieszcza "jakby" przed stwierdzeniem że Eliasz został wywyższony. Biblijna i postbiblijna tradycja żydowska utrzymuje realność wyniesienia Eliasza, ponieważ przypisuje powracającemu prorokowi ważną funkcję eschatologiczną, przygotowanie dnia Pańskiego przez pojednanie ojców i dzieci (Mal 4:5; Eclus 48:10). Rzeczywiście, sam Jezus był łączony przez niektórych współczesnych z nowym Eliaszem (Mk 8:27; Mt 16:14; Łk 9:19), a sami ewangeliści uznawali Jana Chrzciciela za Eliasza redivivus (Mk 1:2; Mt 11:10; Łk 7:27). Kolejnymi postaciami biblijnymi, którym przypisuje się wniebowstąpienie lub wniebowzięcie w judaizmie pobiblijnym, są Mojżesz i Izajasz. W przypadku Mojżesza Księga Powtórzonego Prawa 34:5 wyraźnie stwierdza, że rzeczywiście umarł po tym, jak pozwolono mu oglądać Ziemię Obiecaną ze szczytu góry Nebo w Transjordanii. Według Biblii żadne ludzkie oczy nie były świadkami końca Mojżesza, a to Bóg pochował Prawodawcę w tajemniczym, tylko jemu znanym miejscu. Biblia grecka, nie określając ich tożsamości, przypisuje złożenie do spoczynku Mojżesza nie tylko Bogu, ale anonimowej mnogości: "i pochowali go". Późniejsza tradycja sugeruje, że aniołowie wykonali część ceremonii. Z kolei Nowy Testament nawiązuje do walki szatana z archaniołem Michałem o ciało Mojżesza (Judy 9) i Pseudo-Jonatana Targuma (Pwt 34:6) barwnie przedstawia obrzędy pogrzebowe Prawodawcy. Naczelni aniołowie Michał i Gabriel przygotowali łoże ozdobione diamentami i drogocennymi kamieniami; Metatron, Yophiel, Uriel i Yephiphiah umieścili na nim ciało Mojżesza; Bóg zaniósł łoże do jego miejsca spoczynku w dolinie oddalonej o cztery mile, naprzeciw Bet-Peor. Jednak według Ojca Kościoła Orygenesa, żydowskie pismo, datowane na I wiek naszej ery, następuje po pogrzebie z przeniesieniem Mojżesza do nieba. Dowód wywodzi się z tytułu dzieła Wniebowzięcie Mojżesza, ale niestety w jednym łacińskim rękopisie, w którym zachował się ten apokryfon, brakuje zakończenia opowiadania. Wynika z tego, że ciało Mojżesza zostało ożywione i wzniesione do nieba po złożeniu go na spoczynek przez aniołów i Boga. Nie ma biblijnych dowodów opisujących śmierć i życie pozagrobowe proroka Izajasza, ale tradycja rabiniczna wie o jego morderstwie. Uciekając przed niegodziwym królem Izraela, Manassesem, Izajasz ukrył się w dziurze w drzewie cedrowym, ale król nakazał przeciąć drzewo razem z prorokiem w nim znajdującym się w środku (JSanh 28c; przez Yeb 49b). Apokryfon, Wniebowstąpienie Izajasza, napisany przez żydowskiego autora w I wieku naszej ery i przerobiony przez chrześcijańskiego redaktora, opowiada, że po jego egzekucji prorok podróżował w górę, tak jak Enoch przed nim, i był prowadzony przez anioła przez siedem niebios (rozdziały 7-9). Podsumowując, judaizm przedchrześcijański był świadom pewnych szczególnych przypadków, w których śmierć nie była końcem historii dla pewnych ważnych osób. Nie powiedziano nam, co stało się z dwójką dzieci wskrzeszonych przez Eliasza i Elizeusza, ale gdyby ich przebudzenie było postrzegane jako tymczasowe, miałyby wyjątkową cechę dwukrotnego doświadczenia śmierci. Mojżesz i Izajasz, podobnie jak Jezus, są przedstawiani jako przechodzący przez śmierć, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie, podczas gdy Henoch i Eliasz są przedstawieni jako omijający śmierć i doświadczający jedynie wniebowstąpienia bez zmartwychwstania.

Męczeństwo i zmartwychwstanie w judaizmie późnej Drugiej Świątyni

W 168 r. p.n.e. ANTIOCHUS IV EPIFANES, hellenistyczny król dynastii Seleucydów, który władał Syrią i Judeą, wyruszył, by najechać rywalizujące hellenistyczne królestwo Ptolemeuszy w Egipcie, ale jego plany pokrzyżowała interwencja wysłanej floty rzymskiej. przez Senat, aby położyć kres ekspansywnym planom Seleucydów. Upokorzony i zmuszony do wycofania się z Aleksandrii Antioch skierował swoją furię na niesympatycznych Żydów, a po zmasakrowaniu ludności Jerozolimy i splądrowaniu miasta postanowił całkowicie wymazać religię żydowską. Świątynia Jerozolimska została przekształcona w sanktuarium Zeusa. Każdy akt żydowskiego kultu został zniesiony, a przestrzeganie Prawa, w tym przykazań dotyczących szabatu i obrzezania chłopców, było zabronione (1 Mch 1:41-51; 2 Mch 6:1-2). Ci Żydzi, którzy odmówili podporządkowania się byli poddawani torturom, a jeśli stawiali opór, byli skazywani na śmierć. Druga Księga Machabejska ukazuje heroiczne poświęcenie dziewięćdziesięcioletniego Żyda Eleazara i siedmiu braci, którzy wraz z matką woleli oddać życie, niż przekroczyć Torę jedząc mięso wieprzowe. W ten sposób nauczyciele żydowscy po raz pierwszy stanęli przed ideą męczeństwa. Nowe okoliczności wynikające z prześladowań religijnych wpłynęły na przyjęte postawy dotyczące życia i śmierci. Powszechna mądrość głosiła, że pobożni mogą liczyć na długie i szczęśliwe życie. Jak zatem interpretować jego odrzucenie przez Boga wybitnie pobożnym, tym, którzy posunęli się tak daleko, że poświęcili swoje istnienie, aby pozostać wiernymi przykazaniom Prawa Mojżeszowego? Zapisy historii Żydów z okresu Drugiej Świątyni świadczą o dwojakiej próbie rozwiązania tego bolesnego dylematu, podjętej w ciągu ostatnich kilku stuleci ery przedchrześcijańskiej, i odkryciu sposobu na odszkodowanie sprawiedliwym, których życie zostało niesprawiedliwie skrócone przez Bóg. Palestyńscy Żydzi wpadli na pomysł zmartwychwstania cielesnego, podczas gdy ich bracia w greckojęzycznej diasporze opowiedzieli się po liniach platońskich za nieśmiertelnością wyzwolonej duszy, ciesząc się boską błogością po ucieczce z efemerycznego i zepsutego ciała. Odrodzenie się jednostek po ich śmierci miało swój symboliczny poprzednik. W rodzinie dzieci zastąpiły rodziców i sprawiły, że życie toczyło się dalej. Na poziomie narodowym klęska i ucisk narzucony na naród żydowski przez jego wrogów oraz ostateczne wygnanie Izraela z ziemi jego przodków są porównywane w poetyckim i metaforycznym języku proroków Starego Testamentu do uderzania, ranienia i zabijania oraz Boska pomoc, która nastąpiła w postaci uzdrowienia, związania i zmartwychwstania. Antycypacyjny przykład sięga proroka Ozeasza z VIII wieku p.n.e. W cieniu zagrożenia ze strony Asyrii napisał kilka pamiętnych wersów, których echa rozbrzmiewały aż do czasów Nowego Testamentu:

Chodźmy, powróćmy do Pana;
Bo rozdarł, aby nas uzdrowić;
Poraził nas i zwiąże nas.
Po dwóch dniach ożywi nas;
Trzeciego dnia podniesie nas,
Abyśmy mogli żyć przed nim. (Oz 6:1-2)

Jednak najbardziej imponujący obraz zmartwychwstania pochodzi z wizji Ezechiela o dużej ilości rozproszonych suchych kości, symbolizujących pokonany i wygnany Izrael, leżący niepogrzebany na równinie. Na polecenie Boga wszystkie te kości schodzą się pośród wielu grzechot i są podnoszone, by utworzyć ogromną armię.

Oto sprawię, że wejdzie w ciebie tchnienie, a będziesz żył.
I położę na ciebie ścięgna,
i sprawi, że spłynie na ciebie ciało,
i przykryć cię skórą,
i tchnij w ciebie tchnienie, a będziesz żył. (Ez 37:5-6)

Wraz z przebudzonymi ofiarami bitew ich deportowani rodacy, którzy zginęli w niewoli, byli również podnoszeni z grobów i prowadzeni z powrotem do ziemi izraelskiej (Ez 37:12). Metafora armii chodzących szkieletów, otrząsających się z odrętwienia snu śmierci, dała potężny obraz twórcom nowej koncepcji cielesnego zmartwychwstania. Ożywione suche kości symbolizowały danie drugiej szansy tym pobożnym Żydom, którym odmówiono pełni dni i życia w pokoju, bezpieczeństwie i szczęściu. Pierwsza próba zastosowania do pojedynczych jednostek symbolu zbiorowego odrodzenia narodowego pojawia się w krótkim suplemencie eschatologicznym wprowadzonym do dzieła proroka Izajasza z VIII wieku p.n.e. Nieco mgliste przesłanie rozdziałów 24-27 pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy epoki perskiej w III wieku p.n.e. Segment, znany jako Apokalipsa Izajasza, zapowiada Daniela i Drugą Księgę Machabeuszy. Autor przewiduje, że niegodziwi, uosabiani przez oprawców Żydów, są skazani na wieczną zagładę.

"O Panie,… prócz Ciebie panowali nad nami inni panowie…
Umarli, nie będą żyć; są cieniami i nie powstaną;
w tym celu nawiedziłeś ich ze zgubą,
i wymazał wszelką pamięć o nich". (Iz 26:13-14)

W przeciwieństwie do unicestwienia prześladowców, zmartwychwstanie cielesne oczekuje śmierci Boga. Osobom określanym jako "mieszkańcy prochu" nakazuje się "obudzić się i śpiewać z radości" (Iz 26:19). Fragment może nawiązywać do odnowionego życia po śmierci w oczekiwaniu na sprawiedliwych. Ponieważ jednak Apokalipsa Izajasza reprezentuje poezję, możliwe jest, że mówi ona w przenośni i odnosi się do żywych ludzi przedstawianych w oczekiwaniu jako trupy. Biblijna Księga Daniela, której ostateczne sformułowanie nadano w latach 160. p.n.e. i jest poświadczona fragmentami rękopisu z Qumran datowanych na koniec tego samego stulecia daje pierwszy wyraźny wyraz wiary w zmartwychwstanie umarłych. Kontekst dotyczy końca czasów, pokłosie wielkiej bitwy między siłami pogańskimi a narodem żydowskim wspomaganym przez anielską armię Michała, wielkiego niebiańskiego księcia. Wszyscy wybrani Żydzi, których imiona są zapisane w księdze Bożej, będą po stronie zwycięskiej. Mądrzy i prawi nauczyciele, jaśniejący w swej chwale jak gwiazdy na firmamencie, staną na czele zmartwychwstałego tłumu, z których niektórzy odziedziczą życie wieczne, podczas gdy wrogo nastawieni poganie i niewierni Żydzi będą skazani na wieczną hańbę (Dn 12:1 -2). Tekst jest zwykle traktowany jako przekazujący ideę cielesnego zmartwychwstania, chociaż formalnie nie zapewnia zjednoczenia ciała i duszy. Zmartwychwstanie powszechne, udzielone zarówno sprawiedliwym, jak i niegodziwym, zapowiada w Danielu obraz sceny eschatologicznej przyjętej później przez judaizm (i chrześcijaństwo), w której zmartwychwstali zmarli oczekują na ostateczny sąd Boży. Istnieje jednak alternatywa, w której przebudzenie zarezerwowane jest tylko dla sprawiedliwych, a odmawia się bezbożnym. Ten drugi typ scenariusza można znaleźć w Psalmach Salomona, greckich poematach datowanych na I wiek p.n.e.

"Grzesznik…upadł… i nie powstanie. Ale ci, którzy boją się Pana,
powstaną do życia wiecznego, a ich życie… nie skończy się już więcej."
(Pss z Sol 3:9-12)

Ta sama koncepcja była nadal wyrażana pod koniec I wieku naszej ery w syryjskiej Apokalipsie Barucha.

"Kiedy Mesjasz powróci w chwale do niebios, wszyscy, którzy umarli i pokładają w nim nadzieję, zmartwychwstaną". (2 t. 30:1)

Idea ta jest jednak dobitnie podkreślona w Drugiej Księdze Machabeuszy (ok. 100 r. p.n.e.), w historii siedmiu braci torturowanych i zabitych przez Antiocha Epifanesa. Bracia i ich matka, która umarła jako ostatnia po tym, jak zachęcała i była świadkiem męczeństwa swoich synów, wszyscy wyznawali wiarę, że Bóg wynagrodzi im "wieczne odnowienie życia" za ich cierpienia i śmierć, podczas gdy tyran i jego poplecznicy zostaliby skazani na wieczną zagładę (2 Mch 7:1-41). Autor 2 Księgi Machabejskiej uwydatnia ogólnie niejawne twierdzenie o zmartwychwstaniu cielesnym, kiedy każe trzeciemu bratu oświadczyć w odniesieniu do jego języka i rąk: "Dostałem je z Nieba i z powodu [Bożych] praw ich lekceważę i od niego mam nadzieję aby je odzyskać" (2 Mch 7,11). Teksty te wskazują, że zbiorowe poświęcenie w walce o niebo i indywidualne męczeństwo wymierzane przez bezbożnych sprawiedliwym jako kara za ich przywiązanie do religii żydowskiej dały początek nauczaniu o zmartwychwstaniu umarłych. Doktryna, zwięźle przedstawiona w Testamencie Judy - "ci, którzy zostali umartwieni ze względu na Pana, obudzą się do życia" (Test. Judy 25:4) - nadal rozwijała się w okresie hellenistycznym i rzymskim, a osiągnęło swój punkt kulminacyjny podczas prześladowań praktykujących Żydów w trakcie drugiej wojny z Rzymem pod wodzą Hadriana w latach 132-35. Rabini epoki talmudycznej posunęli się tak daleko, że sprecyzowali, że zmartwychwstałe ciało mężczyzny będzie dokładnie takie samo, jak to, które posiadał w chwili śmierci: chromy zostanie podniesiony jako kulawy, a ślepy ślepy, ale zostaną uzdrowieni, jeśli zostaną znalezione. wśród sprawiedliwych (Kazn.R 1:4; Rdz 95:1). Oprócz idei zmartwychwstania cielesnego, która była główną eschatologiczną koncepcją judaizmu palestyńskiego i nowotestamentowego chrześcijaństwa w odmianie Pawłowej, spotykamy w apokryfach i pozostałej literaturze żydowskiej postbiblijnej pojęcie czysto duchowego przetrwania, zwykle określane jako nieśmiertelność duszy. Należy zauważyć, że wyrażenie "życie wieczne", powszechnie używane w Nowym Testamencie, może w równym stopniu odnosić się do obu form przetrwania. Głównym źródłem pojęcia duchowego przetrwania jest Mądrość Salomona, dzieło skomponowane przez Żyda w języku greckim i datowane w przybliżeniu na okres między 50 r. p.n.e. a 50 r. n.e. Jego głównym przesłaniem jest to, że niezniszczalna dusza sprawiedliwych będzie cieszyć się wieczną nieśmiertelnością.

"Bóg stworzył człowieka do nieskazitelności"
i uczynił go na obraz własnej wieczności,
ale przez zawiść diabła śmierć weszła na świat,
i ci, którzy należą do jego partii, tego doświadczają.
Ale dusze sprawiedliwych są w ręku Boga,
i nie dotknie ich żadna udręka.
W oczach głupców wydawało się, że umarli,
a ich odejście uważano za nieszczęście,
a ich odejście od nas jest ich zniszczeniem;
ale są spokojni.
"Bo chociaż w oczach ludzi zostali ukarani,
ich nadzieja jest pełna nieśmiertelności". (Mdr 2:23 do 3:4)

O tej samej ucieczce duszy z Hadesu, by żyć wiecznie z Bogiem, świadczą także mądre powiedzenia przypisywane pseudofocyklidowi, zhellenizowanemu Żydowi piszącemu w I wieku p.n.e.

"Wszyscy jednakowo są trupami, ale Bóg rządzi duszami.
Hades jest naszym wspólnym wiecznym domem i ojczyzną,
wspólne miejsce dla wszystkich, biednych i królów.
My, ludzie, żyjemy nie długo, ale sezon.
Ale nasza dusza jest nieśmiertelna i żyje wiecznie."
(Ps.-Fok. 111-15)

Inne dzieło hellenistyczne, Czwarta Księga Machabeuszy, również podkreśla, że prawi męczennicy, którzy oddali życie za Torę, podzielają los Abrahama, Izaaka, Jakuba i wszystkich Patriarchów. Dołączają do chóru swoich ojców, otrzymawszy od Boga "dusze czyste i nieśmiertelne" w zamian za śmiertelną powłokę (4 Mch 16:25; 18:23). Józef Flawiusz przypisuje podobny pogląd nauczycielom-męczennikom, Judaszowi i Maciejowi, którzy zostali zabici przez Heroda za nawoływanie swoich uczniów do ściągnięcia złotego orła ze świątyni. Argumentowali, że poświęcenie się dla praw własnego kraju zostało nagrodzone "nieśmiertelnością i trwałym poczuciem szczęścia" (Wojna 1:650). Podobnie męczennicy esseńscy, którzy woleli tortury i śmierć z ręki Rzymian od wyrzeczenia się swojej religii, przeklinania Mojżesza lub spożywając zakazany pokarm, "zrezygnowali z duszy, ufając, że przyjmą je z powrotem" (Wojna 2:152-53) . Również Eleazar ben Yair, kapitan Masady, zachęcając swoich ludzi, by nie zostali zabrani żywcem przez Rzymian, przedstawia śmierć jako akt, "który daje wolność duszy i pozwala jej odejść do jej czystej siedziby" (Wojna 7:343 ). Przetrwanie duchowe jest dane na całą wieczność nie tylko męczennikom, ale także tym, którzy zmarli w sprawiedliwości, zgodnie z Księgą napomnień Etiopskiego Henocha (rozdziały 91-105). Duch sprawiedliwych będzie żył i radował się, a pamięć o nich pozostanie z Bogiem (1 En 103:4), a w przypowieściach Henocha (rozdziały 37-72) sprawiedliwi zmartwychwstali będą "jak aniołowie w niebie" (1 En 103,4). En 51,4), przypominające podobne powiedzenie Jezusa w Nowym Testamencie (Mk 12,25; Mt 22,30; Łk 20,36). Te fragmenty dadzą czytelnikowi użyteczny wgląd w żydowskie przedstawienie życia pozagrobowego, ale obraz może być uzupełniony relacją z wizyty Henocha w królestwie umarłych i Raju, opisanej w Pierwszej Księdze Henocha, rozdziały 22, 25 -27. Obraz ten różni się od powszechnej biblijnej idei podziemnego świata podziemnego i umiejscawia Szeol na zachodnim krańcu świata. Prowadzony przez anioła Rafaela, Enoch wspina się tam na wysoką górę z ogromnymi jaskiniami, w których przebywają dusze zmarłych, rozdzielone zgodnie ze swoim postępowaniem w przeszłości. Źródło z jasną wodą orzeźwia prawych, a niegodziwi cierpią. Po ostatecznym sądzie bezbożni, którzy już zostali ukarani na ziemi, zostaną unicestwieni bez śladu. Ci spośród niegodziwców, którzy za życia uniknęli kary, zostaną wskrzeszeni i przeniesieni do Doliny Hinnom (Ge′Hinnom lub Gehenna), gdzie będą cierpieć wieczne męki, podczas gdy sprawiedliwi zamieszkają na górze Bożej, na której szczycie stoi boski tron. Przeanalizowane dowody literackie nie pozostawiają wątpliwości, że idee zmartwychwstania i bezcielesnej nieśmiertelności nie były nieznane wśród Żydów palestyńskich i diaspory w ostatnich wiekach Drugiej Świątyni. Niemniej jednak, zanim bezpośrednio skonfrontujemy się z Ewangeliami i Pawłem, trzeba odpowiedzieć na trzy dalsze pytania.

1. Jak szeroko i głęboko pojęcie zmartwychwstania wpłynęło na społeczeństwo żydowskie w I wieku n.e.?
2. Czy Żydzi w epoce Jezusa wyobrażali sobie zmartwychwstanie w poszczególnych kategoriach historycznych w odróżnieniu od wielkiego otworu eschatologicznego zarysowanego w literaturze tego okresu?
3. Czy coś wskazuje na to, że spodziewali się, że Mesjasz umrze i zmartwychwstanie?

Żydowskie podejście do życia pozagrobowego w epoce Jezusa

Nie ma wątpliwości, że idee zmartwychwstania i nieśmiertelności były sporadycznie potwierdzane w najnowszych warstwach literatury biblijnej, a także we wczesnych pismach pobiblijnych judaizmu, ale czy to oznacza, że szeroko przeniknęły one do świadomości religijnej Żydów tego okresu ? Wobec braku bezpośrednich doniesień najlepsze, co możemy zrobić, to zbadać współczesne źródła historyczne, które opisują wierzenia panujące w tym wieku wśród różnych grup żydowskich. Dzięki Filonowi, Flawiuszowi, Zwojom znad Morza Martwego i najstarszym warstwom literatury rabinicznej można dojść do przybliżonej oceny postaw religijnych społeczeństwa, w którym posługiwał Jezus i do którego najwcześniejsze orędzie chrześcijańskie opierało się na po raz pierwszy głoszono pojęcie Jego Zmartwychwstania. Zacznijmy od egipskiego filozofa i nauczyciela religijnego Filona z Aleksandrii (ok. 20/10 r. p.n.e. - 40/50 r. n.e.), kwintesencji przedstawiciela, a nawet personifikacji w pełni zhellenizowanego Żyda. Wyznawał doktrynę nieśmiertelności w typie greckim. Dla niego dusza była uwięziona w ciele za życia człowieka. Był "jak więzień w więzieniu", ale po śmierci odzyskała wolność. "Kiedy wyjdzie z tego miasta", zauważa Filon, "jego myśli i refleksje są na wolności, jak ręce i nogi niezwiązanego więźnia" (O pijaństwa 101). Jeszcze bardziej uderzająco, nawiązując do kalamburu Platona, Filon utożsamia ciało (sôma) z grobem (sema), z którego powstaje dusza dla prawdziwego życia. "Kiedy żyjemy, dusza jest martwa i została pochowana w ciele jako grób; natomiast gdybyśmy umarli, dusza żyje od razu swoim własnym życiem i zostaje uwolniona z ciała, z okropnego trupa, do którego była przywiązana" (Alegoria 108). Nikogo nie powinno dziwić, że pojęcie zmartwychwstania ciała nigdy nie pojawia się w jego rozległej pracy. Dla wykształconych hellenistów zjednoczenie szlachetnej i wyzwolonej duszy z nikczemnym ciałem było zaprzeczeniem najwyższych zasad filozoficznych, o czym świadczy Dz 17:16 - 33). Wydaje się zatem, że chrześcijańskie przepowiadanie skoncentrowane na krzyżu i Zmartwychwstaniu Chrystusa przemawiało tylko do niekulturalnych Greków. Rzeczywiście, wśród zwyczajowej greckiej klienteli Pawła "niewielu (…) było mądrych według światowych norm" (1 Kor 1:26). W podobny sposób, wyższe szczeble palestyńskiego społeczeństwa żydowskiego również wydają się być wrogo nastawione do idei zmartwychwstania. Czołowe klasy kapłaństwa jerozolimskiego oraz ich zamożni i dobrze wykształceni arystokratyczni sojusznicy, którzy razem utworzyli partię saduceuszy, byli zasadniczo tradycjonalistami. Nie spekulowali zbyt wiele na temat życia pozagrobowego i trzymali się konwencjonalnej mądrości biblijnej, dobitnie i fatalistycznie zdefiniowanej w Apokryfie przez autora Księgi Eklezjastyka, Jezusa ben Sira, prawdopodobnie kapłana z Jerozolimy.

Nie bój się wyroku śmierci;
Pamiętaj o swoich dawnych dniach i końcu życia;
To jest postanowienie Pana dla wszelkiego ciała,
A jak możesz odrzucić upodobanie Najwyższego?
Czy życie trwa dziesięć, sto czy tysiąc lat,
W Hadesie nie ma o tym żadnych zapytań. (Kazn. 41:3-4)

Według Józefa Flawiusza, samego pochodzenia arcykapłańskiego, chociaż w wieku dziewiętnastu lat postanowił przenieść swoją wierność na faryzeuszy (życie 1-12), saduceusze odrzucili ideę przetrwania po śmierci i nie wierzyli w przyszłą karę. W jego własnych słowach "saduceusze uważają, że dusza ginie wraz z ciałem" (Ant. 18:16), to znaczy, że wraz ze śmiercią ginie na zawsze życie. Dalej oświadcza: "Jeśli chodzi o wytrwałość duszy po śmierci, kary w podziemiu i nagrody, oni [saduceusze] nie będą mieli żadnej z nich" (Wojna 2:165). W Ewangeliach wyznanie Saduceuszy głosi: "Nie ma zmartwychwstania" (Mk 12,18; Mt 22,23; Łk 20,27). W epizodzie polemicznym, który zostanie omówiony później, saduceusze wyśmiewają myśl o powstaniu z martwych (Mk 12,18-27; Mt 22,23-32; Łk 20,27-38). Dzieje Apostolskie idą nawet dalej niż Józef Flawiusz i Ewangelie, kiedy czynią saduceuszy kompletnymi materialistami, którzy zaprzeczają nie tylko zmartwychwstaniu umarłych, ale także istnieniu aniołów i duchów (Dz 23,8). Jednak tę przesadę należy prawdopodobnie bardziej obwiniać za nieznajomość myśli palestyńsko-żydowskiej pogańskiego Łukasza niż saduceuszy, ponieważ aniołowie są często wymieniani w Biblii, a saduceusze byli pedantami co do litery Pisma Świętego. Trudniej jest ustalić stanowisko esseńczyków w sprawie zmartwychwstania. Józef Flawiusz, który twierdzi, że doświadczył życia tej sekty i studiował jej filozofię (Życie 10), donosi, że rodzaj życia pozagrobowego, jaki przewidywali, różnił się od zmartwychwstania. Jego ostatnie słowo na ten temat w Starożytności żydowskiej (koniec I wieku naszej ery) było takie, że Esseńczycy wierzyli w duchowe przetrwanie, nieśmiertelność duszy (Ant. 18:18). We wcześniejszej relacji o wojnie żydowskiej Józef Flawiusz, podobnie jak Filon i judaizm hellenistyczny, maluje szczegółowe płótno platońskie, że po śmierci niezniszczalne dusze otrzymują wieczną nagrodę lub karę.

Jest bowiem ich niezłomnym przekonaniem, że ciało jest zniszczalne, a jego materia nietrwała, ale dusza jest nieśmiertelna i niezniszczalna. Emanując z najsubtelniejszego eteru, dusze te zaplątują się niejako w więzienie ciała, do którego są wciągane przez rodzaj naturalnego zaklęcia; ale kiedy raz zostaną uwolnieni z więzów ciała, wtedy, jak gdyby uwolnieni z długiej niewoli, radują się i unoszą się w górę. Dzieląc się wiarą synów Grecji, utrzymują, że dla cnotliwych dusz jest zarezerwowane mieszkanie za oceanem, miejsce, które nie jest nękane deszczem, śniegiem ani upałem, ale jest odświeżane przez wiecznie łagodny powiew zachodniego wiatru przychodzące z oceanu; podczas gdy spychają podłe dusze do mrocznych i burzliwych lochów, obfitujących w niekończącą się karę… ich celem było po pierwsze ustanowienie doktryny nieśmiertelności duszy, a po drugie promowanie cnoty i odstraszenie od występku; dobrzy bowiem za życia polepszają się nadzieją nagrody po śmierci, a namiętności niegodziwych powstrzymuje strach, że chociaż unikną wykrycia za życia, po śmierci będą podlegać niekończącej się karze . (Wojna 2:154-57)

Gdyby to był prawdziwy obraz esseńskiego przedstawienia życia pozagrobowego, przesłanie skoncentrowane na zmartwychwstałym Mesjaszu (jak Jezus głoszony przez chrześcijan) nie miałoby wśród nich wielkiej nadziei na sukces. Jednak bez względu na wartość, Ojciec Kościoła Hipolit pozostawił nam drugą wersję, rzekomo relację Józefa Flawiusza, w której naszkicowano zupełnie inny obraz. Wśród nich mocno trzyma się również doktryna zmartwychwstania. Wyznają bowiem, że także ciało zmartwychwstanie i będzie nieśmiertelne, tak jak dusza jest już nieśmiertelna, o czym teraz mówią, gdy oddzielona od ciała wchodzi do miejsca pachnącego powietrza i światła, aby odpocząć aż do sądu… (Odrzucenie Wszystkich Herezje 9:27)

Czy różnica wynika z pióra Hipolita, który chciał przedstawić Esseńczyków jako protochrześcijan, czy też Józef był winny przekręcania dowodów, aby uczynić nauczanie esseńczyków przyjemnym dla jego greckich czytelników? Chociaż pierwszy pogląd jest bardziej powszechny, są też obrońcy drugiego. Wyjaśnienia problemu można szukać za pomocą Zwojów znad Morza Martwego. Jednak wyniki badań tekstów z Qumran, zarówno na temat życia pozagrobowego w ogóle, jak i zmartwychwstania w szczególności, są raczej rozczarowujące. Zwoje zawierają zaskakująco mało istotnych informacji. Istnieje kilka ogólnych aluzji do życia pozagrobowego, które mogą pokrywać się z ideą nieśmiertelności duchowej Józefa Flawiusza. Na przykład, Synom Światłości obiecuje się "wieczną radość życia wiecznego, koronę chwały i szatę majestatu w wiecznej światłości" (1QS 4:7-8). Mówi się również, że dzielą swoje przyszłe przeznaczenie z aniołami zwanymi Świętymi i Synami Niebios (1QS 11,5-9). Kilka fragmentów poetyckich można zinterpretować jako odnoszące się do cielesnego zmartwychwstania. W ten sposób ludziom, którzy "leżą w prochu" i "ciałach pogryzionych przez robaki" nakazuje się wznieść sztandar lub wznieść się z prochu na radę Bożej prawdy (1QH 14:34-35; 19:12). Niemniej jednak jest równie możliwe, że język jest alegoryczny i nie przewiduje się rzeczywistego odrodzenia ciała. Jedynym tekstem spośród setek rękopisów znalezionych w Qumran, który wyraźnie odnosi się do zmartwychwstania, jest tak zwana Mesjańska Apokalipsa, kompozycja wersetowa zawierająca wers z Izajasza (61:1), do którego dodano wzmiankę o zmartwychwstaniu martwych, a mianowicie, że Bóg "uzdrowi rannych i ożywi zmarłych i przyniesie dobrą nowinę ubogim" (4Q521, frag. 2 ii, wiersz 12). Stwierdzenie to może prawdopodobnie oznaczać, że społeczność Qumran wierzyła w powstanie umarłych, ale ponieważ rękopis nie wykazuje cech sekciarskich, może nie należeć do esseńczyków i może reprezentować dzieło zbliżone do późnej poezji biblijnej, takiej jak Izajasz 24-27. Ogólnie rzecz biorąc, dostępne dowody nie pozwalają nam stwierdzić, że ani Esseńczycy, jak przedstawia to Flawiusz, ani sekciarze z Qumran ze Zwojów byli orędownikami wiary w zmartwychwstanie cielesne, chociaż istnieją dowody na to, że obaj rozważali życie pozagrobowe w postaci nieśmiertelności duszy. Co do uwag Filona na temat esseńczyków, nie mają one nic do powiedzenia na ten temat. To pozostawia nam tylko faryzeuszy, którzy byli znanymi protagonistami doktryny zmartwychwstania. Józef Flawiusz opowiada o ich nauczaniu w każdym ze swoich trzech dzieł, Wojnie, Przeciwko Apionowi i Starożytności, a przy kolejnej okazji podczas Wojny wyraża w przemówieniu swoje własne przekonania faryzeuszy na temat życia pozagrobowego. Doktryna o zmartwychwstaniu nie jest całkowicie jednolita, ani nie przekazuje jasno nauczania głównego nurtu faryzeizmu. W swoim najwcześniejszym podsumowaniu uwydatnia niezniszczalność ducha człowieka, ale jego opis zjednoczenia ducha z ciałem brzmi bardziej jak metempsychoza lub wędrówka duszy niż zmartwychwstanie ciała. Wydaje się również, że ogranicza przebudzenie cielesne tylko dla sprawiedliwych, podobnie jak przed nim 2 Machabeusze i Psalmy Salomona. Tylko pobożni mają cieszyć się wiecznym szczęściem cielesnym, podczas gdy złe dusze, pozornie bez nowych ciał, mają cierpieć wieczne męki. Każda dusza, utrzymują, jest niezniszczalna, ale tylko dusza dobrych przechodzi do innego ciała, podczas gdy dusze złych cierpią wieczną karę (Wojna 2:163). W tej samej wojnie żydowskiej, chcąc odwieść swych współbraci buntowników od samobójstwa, Józef zapewnia ich, że odebranie sobie życia pozbawi ich nowych ciał w królestwie Bożym.

Nie wiecie, że ci, którzy odchodzą z tego życia zgodnie z prawem natury i odpłacają pożyczka, którą otrzymali od Boga, gdy Ten, który pożyczył, zechce ją odzyskać, zdobywa wieczną sławę; że ich domy i rodziny są bezpieczne; że ich dusze, pozostające nieskazitelne i posłuszne, otrzymują najświętsze miejsce w niebie, skąd w rewolucji wieków powracają, aby w czystych ciałach znaleźć nowe mieszkanie? Ale jeśli chodzi o tych, którzy położyli na sobie szalone ręce, ciemniejsze regiony podziemnego świata otrzymują swoje dusze… (Wojna 3:374-75)

Nawet w swoich dwóch późniejszych dziełach, Przeciw Apionowi i Starożytności Żydowskiej, napisanych w latach dziewięćdziesiątych, wydaje się, że przywilej zmartwychwstania przyznaje tylko dobrym; bezbożni są skazani na wieczne więzienie w Szeolu.

Wierzą, że dusze mają moc przetrwania śmierci i że pod ziemią są nagrody i kary dla tych, którzy prowadzili życie w cnocie lub występku: wieczne uwięzienie to los złych dusz, podczas gdy dobre dusze otrzymują łatwe przejście do nowe życie. (Ant 18:14)

W Przeciw Apionowi Józef podkreśla, że tylko surowi wyznawcy Prawa, a zwłaszcza ci, którzy są gotowi raczej umrzeć, niż złamać przykazania, otrzymają nagrodę zmartwychwstania:

Dla tych… którzy żyją zgodnie z naszymi prawami nagrodą nie jest srebro i złoto, żadna korona z dzikiej oliwki lub pietruszki z takim publicznym wyróżnieniem. Nie; każdy człowiek, opierając się na świadectwie własnego sumienia i proroctwie prawodawcy, potwierdzonym pewnym świadectwem Boga, jest mocno przekonany, że ci, którzy przestrzegają praw, a jeśli muszą za nie umrzeć, chętnie umierają, Bóg obdarzył odnowioną egzystencję, aw rewolucji wieków dar lepszego życia. (ok. Ap. 2:217-18)

Krótko po czasach Józefa Flawiusza, na przełomie I wieku ne, rabiniczni spadkobiercy faryzeuszy nadal głosili, bez rozróżniania na dobre i złe, doktrynę zmartwychwstania jako jedną z dwóch zasadniczych nauk judaizmu, inne to boskie pochodzenie Tory. Tak więc traktat Sanhedryn Miszny, najstarszy rabiniczny kodeks prawny, stwierdza:

Wszyscy Izraelici mają udział w przyszłym świecie… A to są ci, którzy nie mają udziału w przyszłym świecie: ten, który mówi, że nie ma zmartwychwstania [przepisanych w Prawie] i że Prawo nie pochodzi od Niebo. (mSan 10:1)

Mniej więcej w tym samym czasie (ok. 100 r. n.e.) zostało sformułowane drugie błogosławieństwo Tefili (Modlitwa par excellence), również nosząca tytuł Osiemnastu Błogosławieństw, odmawianych na stojąco trzy razy dziennie, rano, po południu i wieczór, jako szczególne dziękczynienie Bogu za wskrzeszenie umarłych. Zachowała się w dwóch wersjach, babilońskiej i palestyńskiej, ale w tym punkcie obie przekazują to samo przesłanie.

Panie, Ty jesteś potężny na wieki, który ożywiasz umarłych… Ożywiasz umarłych z wielkiego miłosierdzia… Dotrzymujesz wiernie swoim słowom tym, którzy śpią w prochu… Jesteś wierny, aby ożywić umarłych. Błogosławiony jesteś, Panie, który ożywiasz umarłych. (wersja babilońska)

Ty jesteś potężny… Żyjesz na wieki i wskrzeszasz umarłych… Zaopatrujesz żywych i ożywiasz umarłych... Błogosławiony jesteś, Panie, który ożywiasz umarłych. (wersja palestyńska)

Wydawałoby się zatem, że w drugim wieku naszej ery wiara w zmartwychwstanie cielesne była podstawowym składnikiem religii faryzeuszsko-rabinicznej. Ale na pierwszy rzut oka nie ma przekonujących dowodów na to, że tak było za życia Jezusa, w służbie Pawła czy w pierwszych dziesięcioleciach chrześcijaństwa. Jednak dla oceny tego, jak przygotowani byli słuchacze Jezusa i kaznodziejów apostolskich na ideę zmartwychwstania, przydatne byłoby posiadanie środków do uchwycenia zakresu rozprzestrzeniania się tego pojęcia w różnych warstwach żydowskich i żydowskich. Społeczeństwo grecko-rzymskie pierwszego wieku naszej ery.

Zacznijmy od trzech grup: saduceuszy, esseńczyków i faryzeuszy, o których stosunku do zmartwychwstania wiemy coś, reprezentują tylko niewielką część żydowskiej populacji Palestyny w wieku Jezusa. Żadne źródło nie dostarcza bezpośrednich informacji o liczbie saduceuszy, którzy stanowili wyższe warstwy kapłaństwa i ich arystokratycznych świeckich zwolenników, ale podjęto próby oszacowania liczebności personelu Świątyni, kapłanów i lewitów. Już około czterysta lat przed wiekiem Jezusa Księga Nehemiasza odnosi się do 1192 kapłanów w Jerozolimie (Ne 11:10-19). Bliżej czasów Nowego Testamentu, pod koniec II wieku p.n.e., autor Listu Aristeasa zapewniał, że 700 kapłanów jest na służbie każdego dnia w Świątyni, nie licząc tych, którzy odpowiadają za ofiary (Aristeas 95). Ponieważ służbę w sanktuarium sprawował jeden z dwudziestu czterech tygodniowych oddziałów lub "kursów", z których każdy pełnił dyżur dwa razy w roku, 24 × powiedzmy 750 dałoby w sumie dla duchowieństwa żydowskiego (księży i lewitów) 18 000. Józef Flawiusz pod koniec I wieku n.e. sugeruje podobną liczbę, gdy mówi o czterech plemionach kapłańskich, z których każde składało się z ponad 5000 mężczyzn, czyli ponad 20 000 (Ep. 2:108). Chociaż wiadomo, że do tego czasu niektórzy kapłani trzymali się nauki faryzeuszy, nadal można przypuszczać, że spora część z nich trzymała się doktryny partyjnej ustanowionej przez wyższe duchowieństwo i była przeciwna idei zmartwychwstania .Jeśli chodzi o członkostwo w stowarzyszeniach faryzeuszów, wiemy od Józefa Flawiusza, że ponad 6000 z nich odmówiło złożenia przysięgi wierności Herodowi Wielkiemu (Ant. 17:42). Liczbę Esseńczyków określił zarówno Filon (Omnis probus 75), jak i Józef Flawiusz (Ant. 18:20) na ponad 4000. Co nam mówią te liczby? Wśród tych, którzy nie wierzyli w zmartwychwstanie zmarłych, możemy liczyć ponad 4000 esseńczyków i prawdopodobnie spory odsetek personelu Świątyni, liczącego od 15 000 do 20 000 osób, bez wątpienia wraz ze swoimi rodzinami i świeckimi sojusznikami z wyższej klasy. Przeciwko tym stanęło około 6000 faryzeuszy, ich rodziny i ich naśladowcy. Łącznie zarówno przeciwnicy, jak i zwolennicy doktryny zmartwychwstania stanowili tylko niewielką część żydowskiej populacji Palestyny w I wieku n.e. . Powszechnie utrzymuje się jednak, że faryzeusze kontrolowali większość żydowskiej populacji rzymskiej Palestyny i że w konsekwencji większość Żydów w Ziemi Świętej wierzyła w zmartwychwstanie umarłych. Sugerowano nawet, że dość rozpowszechniony, choć daleki od powszechnie przyjętego zwyczaju pochówku wtórnego, jest tzw. zbieranie kości zmarłych i umieszczanie ich w kostnicach było innowacją faryzeuszy inspirowaną wiarą w indywidualne przebudzenie. Ale to nieporozumienie, które należy rozwiać. W rzeczywistości teza o wszechobecnym wpływie faryzeuszy na całą ludność żydowską nie ma żadnego poparcia dowodowego. Według Józefa Flawiusza faryzeusze mieli wpływy, nie w całym społeczeństwie, ale głównie wśród "mieszkańców" lub "mieszkańców miast" (Ant. 18:15), to znaczy, że ich wyznawcy byli rekrutowani wśród umiarkowanie zamożne klasy miejskiego rzemieślnika. Również terytorialnie ich głównym okręgiem wyborczym była Jerozolima i miasta Judei. Ale Judea różniła się od Galilei iw związku z tym należy przypomnieć, że w wieku Jezusa obecność faryzeuszy w Galilei była znikoma, jeśli w ogóle istniała. Stali się dominujący dopiero po przesiedleniu pokonanych Judejczyków do północnej prowincji po pierwszym buncie przeciwko Rzymowi (66-70 r. n.e.). Uważny czytelnik Nowego Testamentu zauważy, że o różnych faryzeuszach i uczonych w piśmie, o których mowa w Ewangeliach, wyraźnie mówi się, że przybyli z Jerozolimy, a nie z Galilei (Mk 3,22; 7,1; Mt 12,24; 15,1) . Wrażenie wywołane przez Marka i Mateusza w Galilei wolnej od faryzeuszy jest dodatkowo wzmacniane przez Józefa Flawiusza. Odnosi się do obecności tylko trzech faryzeuszy podczas swojej kadencji jako rewolucyjny dowódca wojskowy prowincji i wymienia ich jako Jonatana, Ananiasza i Jozara. Ale to nie byli miejscowi. Zostali wysłani do północnej prowincji przez głównego faryzeusza stolicy, Symeona ben Gamaliela, aby zorganizowali upadek Józefa Flawiusza (Życie 197). Jeśli chodzi o ogólny wpływ idei faryzeuszów, należy ponadto pamiętać, że zarówno w Judei, jak i Galilei większość ludności nie mieszkała w miastach, twierdzach faryzeuszy, lecz na wsi. Byli to wiejscy rolnicy i robotnicy rolni, "ludzie ziemi" (′am ha-arets), którzy orali pola i uprawiali sady, gaje oliwne i winnice, co wyraźnie widać w wiejskich przypowieściach Jezusa. Wydawałoby się więc, że po prostu nie wiemy, jak powszechnie akceptowane było doktrynalne przywództwo faryzeuszy w Palestynie w pierwszym wieku naszej ery, a co za tym idzie, jak powszechna była wówczas wiara w zmartwychwstanie cielesne. Jeśli literatura nie zapewnia dalszej pomocy w ocenie wpływu faryzejskiej wiary w zmartwychwstanie na szerszą społeczność żydowską, czy może pomóc archeologia i inskrypcje pogrzebowe? Niektórzy eksperci wyrazili zdecydowanie negatywną opinię. W swoim monumentalnym studium esseńskiej doktryny o życiu po śmierci Émile Puech stwierdza, że sztuka pogrzebowa na nagrobkach i ossuariach nie zawiera wyraźnej wskazówki co do oczekiwań eschatologicznych. Autor monografii epigrafii pogrzebowej, P. W. van der Horst, również skarży się na "rozczarowująco mało informacji", jakie przynoszą inskrypcje na temat życia po śmierci. Takie pesymistyczne prognozy nie mogą jednak powstrzymywać nas przed ponownym zbadaniem dowodów. Najczęstszą figurą dekoracyjną na żydowskich ossuariach i nagrobkach jest menora, siedmioramienny świecznik. Wzorowany na świeczniku Świątyni Jerozolimskiej, zabrany do Rzymu przez Tytusa po upadku Jerozolimy i przedstawiony na jego łuku triumfalnym zbudowanym na Forum Romanum w 81 r. n.e., stał się głównym symbolem judaizmu. Niekiedy towarzyszyły mu inne motywy dekoracyjne - cytron (etrog), gałązka palmowa (lulab) i zwój Prawa - dość często pojawia się na żydowskich grobowcach i skrzynkach na kości. Nie ma jednomyślności co do jego znaczenia. Może jedynie oznaczać żydowskość danej osoby lub ewentualnie jej powiązania kapłańskie. E.R. Goodenough, czołowy znawca tematu, zauważył jednak, że menora miała dla Żydów największe znaczenie na swoich nagrobkach i symbolizowała tęsknotę za światłem w ciemności grobu. Pojawia się dość często w żydowskich katakumbach w Rzymie oraz w Beth Shearim, datowanym na III i IV wiek naszej ery, ale istnieje również kilka wcześniejszych świadectw. Najstarszy znajduje się na grobie znanym jako Jason w Jerozolimie, ale co w rzeczywistości jest grobowcem kapłańskiej rodziny Synów Hezira (II lub I wiek p.n.e.) i dwie inne figury na palestyńskich ossuariach, prawdopodobnie należące do pierwszej lub II w. n.e. Kilka przedstawień menory można znaleźć na grobowcach egipskich Żydów prawdopodobnie z II wieku naszej ery. Nic nie łączy bezpośrednio świecznika ze zmartwychwstaniem zmarłych, ale istnieje uzasadnione przypuszczenie, że ten symbol iluminacji ma przypominać widzowi o jakimś jasnym i pełnym nadziei zaświatach. Tylko niewielka część inskrypcji nagrobnych nawiązuje do wierzeń zmarłych lub zamawiających epitafia. W jednym z ossuarium idea zmartwychwstania jest stanowczo odrzucana w sposób saduceuszy: "Nikt nie wychodzi [z grobu]; nie Eleazar ani Safira" (Rahmani, nr 455). Niezrównane jest splamione ironią zaproszenie, które rzymski Żyd, Leo Leontius, skierował do swoich współpracowników: "Przyjaciele, czekam na was tutaj" (Amici ego vos hic exspecto) (CIJ *32). Inna inskrypcja z Beth Shearim: "Powodzenia w twoim zmartwychwstaniu" może być albo cyniczna, albo poważną afirmacją wiary w przebudzenie umarłych (BS II, 194). Jeśli chodzi o często powtarzane "Nikt nie jest nieśmiertelny", zdanie, które znajduje się również na pogańskich epitafiach, wyraża ono poglądy Starego Testamentu i saduceuszy, chociaż niektórzy dopatrują się w nawołaniu "Bądź odważny! " (BS II, 59, 127, 136 itd.) umieszczony przed "Nikt nie jest nieśmiertelny". "Niech twój sen będzie spokojny!", często czytane na rzymskich epitafiach, może być również interpretowane jako pragnienie spokojnego spoczynku w grobie i ochrona przed rabusiami, na których raz po raz przyzywany jest sąd Boży z przekleństwem. Jednak słowo "pokój", czasami pisane po hebrajsku jako shalom, może mieć głębsze znaczenie, sugerując pełnię i doskonałość religijną. Niewielka liczba greckich inskrypcji z Leontopolis w Egipcie i Beth Shearim zdaje się nawiązywać do idei nieśmiertelności. Dusza Arsinoe, młodej Żydówki, która zmarła podczas porodu, gdy rodziła swoje pierwsze dziecko, "poszła do świętych", czytamy na inskrypcji datowanej na 25 rok Augusta, czyli 5 r. p.n.e. (CIJ 1510) . Rachela, wiek około trzydziestu lat, żywi dobrą nadzieję na Boże miłosierdzie, co pociąga za sobą oczekiwanie jakiejś formy przyszłego życia (CIJ 1513), a w hebrajskim inskrypcji z Antinoopolis Żyd imieniem Lazar oczekuje, że jego dusza znajdzie odpoczynek w "wiązce żywych" (CIJ 1534). W podobnym greckim epigrafie z Beth Shearim ktoś życzy sobie, aby dusze jego rodziców "były związane w kłębek życia nieśmiertelnego" (BS II, 130), a stratą grozi niejaki Hesechios, również z Beth Shearim. o "udziale w życiu wiecznym" każdemu, kto ośmieli się otworzyć grób jego żony (BS II, 129). Karteria i Zenobia, jej córka, która zorganizowała jej pogrzeb, tęskniły za "nowym, niezniszczalnym bogactwem" (BS II, 183). W tych inskrypcjach duchowe przetrwanie hellenistycznego judaizmu jest wyrażone bez żadnej wskazówki co do doktryny charakterystycznej dla faryzeuszy. Bardzo powszechne w Bet-Szarim życzenie, aby zmarły "posiadał dużą część" (eumoirei, eumoros), greckie wyrażenie przypominające hebrajsko-rabiniczną część (heleq) w przyszłym świecie, może sugerować ideę zmartwychwstania. ale może również odnosić się tylko do przetrwania duszy. Rzeczywiście, wyraźne wyznanie wiary w odrodzenie ciała jest wśród epitafiów czymś wyjątkowym. Doliczyłem się dwóch, a może nawet trzech wystąpień w Korpusie żydowskich inskrypcji, palestyńskich ossuariach i materiale Beth Shearim. Ten niepewny, o którym już wspomniano, to "Powodzenia w twoim zmartwychwstaniu" (BS II, 194). Jeśli jest brane za dobrą monetę, bez cienia cynizmu, ma pozytywne znaczenie religijne. Nawiasem mówiąc, jest to jedyny przypadek, w którym używa się terminu anastaza (wznoszenie, zmartwychwstanie). Z pozostałych dwóch pierwszy pochodzi z Beth Shearim i używa czasownika "ożywić", ostrzegając przed ingerencją w zawartość grobu. "Każdy, kto zmieni miejsce tej pani, który obiecał wskrzesić [zôpoiêse] zmarłych, sam [go] osądzi" (BS II, 162). Drugim, bezpośrednim głoszeniem wiary w zmartwychwstanie umarłych, jest wierszowane epitafium łacińskie rzymskiej Żydówki Reginy. Została założona w II wieku naszej ery przez jej męża, z którym przeżyła dwadzieścia jeden lat, cztery miesiące i osiem dni.

Hic Regina sita est tali contecta sepulcro
Quod coniunx statuit respondens eius amori…
Rursum victura reditura ad lumina rursum
Nam sperare potest ideo quod surgat in aevum
Promissum quae vera fides dignisque piisque
Quae meruit sedem venerandi ruris habere.

(CIJ 476)

Tu leży Regina, ukryta w takim grobowcu
Że jej mąż założył, odpowiadając na jej miłość…
Ona znów będzie żyła i znów wróci do światła
Bo może mieć nadzieję, że powstanie na wieczność
Jak obiecała prawdziwa wiara godnym i pobożnym.
Zasłużyła na miejsce w czcigodnej ziemi.

Wyrażenie surge in aevum (wznieść się na wieczność) zdecydowanie odnosi się do cielesnego zmartwychwstania, a jeśli wyrażenie "ziemia czcigodna" oznacza Ziemię Świętą, autor poematu zdaje się nawiązywać do rabinicznej idei, że zmartwychwstanie miejsce, a przynajmniej zacznie się w Jerozolimie. Na zakończenie powróćmy do pierwszego pytania postawionego na końcu poprzedniego rozdziału: Jak szeroko i głęboko pojęcie zmartwychwstania wpłynęło na społeczeństwo żydowskie w pierwszym wieku naszej ery? Długa i krótka odpowiedź jest taka, że idea cielesnego zmartwychwstania propagowana przez faryzeuszy była obca hellenistycznym Żydom w pierwszym wieku i była w ogóle nieznana w większości warstw żydostwa palestyńskiego. Nasze studiowanie Nowego Testamentu będzie musiało mocno pamiętać o tej uwadze.

Uwaga wstępna

NASZE BADANIE NA TEMAT BIBLII HEBRAJSKIEJ, POBIBLIJNEJ literatury Drugiej Świątyni i archeologii wykazały, że idea zmartwychwstania zmarłych była w żydowskiej myśli religijnej spóźniona. Co więcej, okazało się, że jest to tylko jedna z możliwości przeżycia człowieka po śmierci. Ponieważ uważano, że indywidualność zmarłego trwa nawet poza grobem, jak wskazuje historia ponownego pojawienia się proroka Samuela w Biblii, sprawiedliwi i nikczemni, początkowo uważani za ten sam adres w podziemiu, skończyli przenoszenie do różnych domen. Sprawiedliwi Żydzi dotrzymywali towarzystwa świętym Patriarchom, a bezbożni mieli cierpieć męki piekielne. Wraz z pojawieniem się idei eschatologicznego sądu Bożego, inaugurującego królestwo Boże, ostateczną nagrodę za dobro i karę złych zastąpiono jednostronnym pojęciem zadośćuczynienia, czy to zmartwychwstania, czy nieśmiertelności, przyznawanej tylko pobożnym. Ten rodzaj zmartwychwstania, w odróżnieniu od reanimacji krótko po śmierci, podobnie jak czyny dokonane przez Eliasza i Elizeusza, był pomyślany jako osobliwe wydarzenie oznaczające koniec czasów. Wreszcie, jakkolwiek znaczące zmartwychwstanie wydaje się być motywowane eschatologicznie, zajmowało ono tylko niewielki obszar szerokiego płótna religijnego późnego judaizmu Drugiej Świątyni. Nowy Testament całkowicie zmienił perspektywę. Przeważa w nim indywidualne zmartwychwstanie jednego Żyda, Jezusa z Nazaretu. Jest osadzona w czasie i przestrzeni, zintegrowana z historią, a antycypowana przez inne zmartwychwstania dokonane przez niego lub z nim związane. Twierdzi się, że powstanie Jezusa tłumaczy ruch religijny, później nazwany chrześcijaństwem, który po dwóch tysiącach lat nadal kwitnie i liczy wśród swoich zwolenników znaczną część ludzkości. Według Ewangelii Jezus wielokrotnie przygotowywał swoich bliskich na powrót z grobu, ale uderzył ich nagle jak grom z jasnego nieba. Sytuacja jest głęboko zdumiewająca i historyk musi uporać się z tą zagadką. W pierwszej kolejności musi ponownie zbadać pisemne dowody. Co tak naprawdę mówią relacje o pogrzebie i zmartwychwstaniu Jezusa? Jaki związek mają ze sobą cztery narracje ewangeliczne? Jak wpisują się w eschatologiczną naukę Jezusa o życiu wiecznym i zmartwychwstaniu? Jak należy oceniać przepowiednie Jezusa dotyczące jego zmartwychwstania oraz twierdzenie wysuwane przez niego i/lub jego bezpośrednich naśladowców, że Zmartwychwstanie było spełnieniem proroctw biblijnych? Wreszcie, skoro rozdziały dotyczące Zmartwychwstania stanowią tylko niewielką część Ewangelii - osiem wersetów u Marka, dwadzieścia u Mateusza, pięćdziesiąt trzy u Łukasza i pięćdziesiąt sześć u Jana - w jaki sposób udało im się przyjąć tak ogólną znaczenie? Aby podejść do wszystkich tych pytań we właściwej kolejności, najpierw przeanalizujemy nauczanie Jezusa o zmartwychwstaniu i życiu wiecznym. Po tym nastąpi przegląd w Nowym Testamencie fragmentów, w których Jezus przepowiada swoje zmartwychwstanie lub twierdzi, że wydarzenie zostało przepowiedziane przez biblijnych proroków. Następny krok zaprowadzi nas do narracji o zmartwychwstaniu, najpierw relacji Jezusa wskrzeszającego innych ludzi z martwych, a przede wszystkim zapisów własnego Zmartwychwstania, które następnie zostaną w pełni przeanalizowane i wstępnie ocenione. Po omówieniu Zmartwychwstania Jezusa nastąpi jego interpretacja w Dziejach Apostolskich, św. Pawła i pozostałych pismach Nowego Testamentu. Ten pełny przegląd pozwoli nam zbadać znaczenie Zmartwychwstania w jego kontekście żydowskim i grecko-rzymskim, ze spojrzeniem na jego ogólne znaczenie w starożytności i XXI wieku.

Nauka Jezusa o zmartwychwstaniu i życiu wiecznym

ZMARTWYCHWSTANIE

ODKĄD ŚWIĘTY PAWEŁ NAPISAŁ SWOJE LISTY w latach pięćdziesiątych naszej ery, Zmartwychwstanie Jezusa i zmartwychwstanie w ogóle stały w centrum myśli Nowego Testamentu i teologii chrześcijańskiej. Paweł jest nieugięty w tej kwestii: bez wiary w zmartwychwstanie, przede wszystkim w zmartwychwstanie Chrystusa, jego przepowiadanie jest bezpodstawne, chrześcijanie są przez niego wprowadzani w błąd, a ich wiara jest daremna (1 Kor 15,12-17). W tych okolicznościach słusznie można by oczekiwać, że w nauczaniu Jezusa, przekazywanym w Ewangeliach, znajdą się liczne wzmianki o wskrzeszeniu umarłych i Jego własnym Zmartwychwstaniu. Ci, którzy pracują pod taką iluzją, muszą przygotować się na wielką niespodziankę. Ogólne wypowiedzi Jezusa o zmartwychwstaniu są bardzo nieliczne. Aluzje do jego powstania można policzyć na palcach jednej ręki, a po przyjrzeniu się krytycznym okiem okazują się nieautentyczne. Zbadajmy te fragmenty, pozostawiając w następnym rozdziale analizę relacji narracyjnych: "cudów zmartwychwstania" dokonanych przez Jezusa i ewangelicznych opowieści o Jego Zmartwychwstaniu.

Zmartwychwstanie w Ewangeliach synoptycznych

W Ewangeliach synoptycznych znajdują się dwa fragmenty dotyczące zmartwychwstania, w których Jezus nie jest ani wskrzeszonym, ani wskrzeszającym, a cztery przepowiednie dotyczą jego własnego zmartwychwstania. Z dwóch ogólnych wzmianek o zmartwychwstaniu, jedno jest jedynie pobieżne i po prostu datuje inne wydarzenie; druga jest merytoryczna i osadzona w kontrowersyjnej historii. To pierwsze pojawia się w przypowieści o gościach wezwanych na ucztę, która zachowała się tylko u Łukasza (Łk 14,7-14). W nim Jezus radzi gospodarzowi okazywać bezinteresowną życzliwość, zapraszając nie przyjaciół, członków rodziny i bogatych sąsiadów, ale "ubogich, ułomnych, chromych i niewidomych", tych, którzy nie są w stanie odwzajemnić jego hojności. Czyli zamiast liczyć na natychmiastową spłatę w postaci podobnej do zaproszenia na uroczystości, odkłada swoją nagrodę aż do końca, aż do "zmartwychwstania sprawiedliwych" (Łk 14,14). Jest tylko jedno stosunkowo obszerne ujęcie synoptyczne problemu zmartwychwstania przypisywanego Jezusowi. Pojawia się w debacie z saduceuszami w zbiorze kontrowersji w Jerozolimie. Jednak podczas gdy inne polemiki dotyczące rozwodu, autorytetu Jezusa, zasadności płacenia podatków Rzymowi oraz dokładnej tożsamości Syna Dawida dobrze pasują do kontekstu przybycia Jezusa do Świętego Miasta w tygodniu fatalnej Paschy, spotkanie z saduceuszami jest przypadkowe. Niewątpliwie jest postawiony na obecnym miejscu, ponieważ jest to argument doktrynalny, który musiał mieć miejsce w Świętym Mieście, a w Ewangeliach synoptycznych Jezus tylko raz odwiedza stolicę Judei. U Marka 12:18-25, zwł. 25 (oraz Mt 22,23-30, szczególnie 30; Łk 20,27-36, szczególnie 34-36) brzmi:

I przyszli do niego saduceusze, którzy mówią, że nie ma zmartwychwstania; i zadali mu pytanie, mówiąc: "Nauczycielu, Mojżesz napisał dla nas, że jeśli brat mężczyzny umrze i opuści żonę, ale nie pozostawi dziecka, mężczyzna musi wziąć żonę i wychować dzieci dla swojego brata. Było siedmiu braci; pierwszy wziął żonę, a po śmierci nie zostawił dzieci; a drugi ją wziął i umarł, nie pozostawiając dzieci; i trzeci podobnie; a siedmioro nie pozostawiło dzieci. Ostatnia ze wszystkich zmarła również kobieta. W zmartwychwstaniu czyją żoną będzie? Siedmiu bowiem miało ją za żonę" [Mk, Mt, Łk]. Jezus im powiedział: "Czyż nie dlatego się mylicie, że nie znacie Pisma ani mocy Bożej?"

"Gdy bowiem powstają z martwych, nie żenią się ani nie za mąż wychodzą, lecz są jak aniołowie w niebie". (Mk, Mt; podkreślenie dodane)

"Synowie tego wieku żenią się i za mąż wychodzą; ale ci, którzy są godni dojścia do tego wieku i zmartwychwstania, nie żenią się ani nie zawierają małżeństwa, ponieważ nie mogą już umrzeć, ponieważ są równi aniołom i są synami Bożymi, będąc synami zmartwychwstanie". (Łk)

Anegdota, która niesie orędzie o zmartwychwstaniu, opowiada ciekawą przygodę Żydówki, opowiedzianą na tle biblijnego prawa regulującego małżeństwo lewiratyczne (Pwt 25, 5-6). Ustawodawstwo mojżeszowe zobowiązywało bezdzietną wdowę do poślubienia brata zmarłego męża, jeśli ten był gotów wziąć ją za żonę. Celem reguły było zapewnienie byłemu mężowi dziedzica: pierwsze dziecko płci męskiej urodzone w nowym związku zostało rzeczywiście prawnie uznane za syna zmarłego brata. W przytoczonej przez saduceuszy historii kobieta przechodziła kolejne małżeństwa z sześcioma szwagrami, grzebiąc ich wszystkich jeden po drugim, nie dając potomstwa. Wreszcie dołączyła do siedmiu zmarłych mężów w Szeolu. Kuszące pytanie zadane Jezusowi dotyczyło eschatologicznej przyszłości wdowy po siedmiu małżonkach: "Czyją żoną będzie w zmartwychwstaniu?" Większość krytycznych komentatorów słusznie przyjmuje, że konflikt jest nieautentyczny i prawdopodobnie odzwierciedla w oczekiwaniu argumenty przeciwne wyniosłym saduceuszom i przedstawicielom Kościoła apostolskiego w drugiej połowie I wieku, ale nie ma powodu, aby wątpić, że wyrażone tu idee odpowiadają eschatologiczna myśl Jezusa. Sama opowieść pachnie fikcją. Z tego, czego dowiadujemy się z innych relacji ewangelicznych o Jezusie jako polemiście, na przykład o jego dumnej odmowie podania wysłannikom arcykapłanów źródła swojej władzy (por. Mk 11,27-33; Mt 21,23-27; Łk 20). :1-8, trudno sobie wyobrazić, żeby naiwnie znosił coś, co wydaje się być cynicznym szarpnięciem za nogi przez saduceuszy. Historia ewangeliczna zawiera wszelkie pozory żartu Żydów z wyższej klasy, skierowanego nie do Jezusa, którego obawiali się arcykapłani, ale do apostołów, których uważali za nieokrzesanych prostaków z Galilei (zob. Dz 4:13). Odpowiedź umieszczona na ustach Jezusa daje wgląd w to, jak niektórzy Żydzi z I wieku n.e., a być może sam Jezus, wyobrażali sobie stan osoby wskrzeszonej z martwych. Uważano, że "synowie zmartwychwstania" są bezcielesni i przypominają "aniołów Bożych" lub "synów Bożych". Obraz ten jest analogiczny do współczesnej literatury żydowskiej, takiej jak Pierwsza Księga Henocha (w części Przypowieści, datowanej na ostatnią ćwierć I wieku n.e.), której autor, podobnie jak Jezus z Synoptyków, porównał zmartwychwstałych sprawiedliwych do "aniołów w niebie" (1 En 51:4). Druga Księga Barucha (również z końca I wieku n.e.) również mówi o chwale sprawiedliwego zmartwychwstałego, która jest podobna, a nawet przewyższa wspaniałość aniołów (2 Bar 51:5, 10, 12). Tak więc dla Jezusa, a przynajmniej dla jego późniejszych uczniów, synowie zmartwychwstania mieli anielską, niecielesną cechę. Jeśli tak, to idea małżeństwa z jego cielesnymi implikacjami była dla nich nie do zastosowania. W konsekwencji, w oczach Jezusa, osób zmartwychwstałych, a ściślej sprawiedliwych, którzy, jak się wydaje, przez większość czasu wyobrażał sobie jako będących godnymi zmartwychwstania, były istotami czysto bezcielesnymi, pozbawionymi potrzeb i funkcji ciała i krwi. To by sugerowało, że w umyśle Jezusa różnica między zmartwychwstaniem a zwykłym przeżyciem duchowym była minimalna. Studium jego koncepcji "życia" lub "życia wiecznego" potwierdzi ten wniosek. Jedynym trwałym wnioskiem jest to, że zmartwychwstanie cielesne nie odegrało znaczącej roli w myśleniu Jezusa, chociaż był on niewątpliwie świadomy tej idei. Jeśli tak, to koncepcja musiała zyskać popularność na późniejszym etapie.

Zmartwychwstanie w Ewangelii Jana

Natomiast ze względu na szczególną perspektywę ewangelisty z Ewangelii Jana wyłania się zupełnie inny obraz. Jezus Jana preegzystował w niebie. Zstąpił na ziemię na krótki czas i już dawno wstąpił do nieba, aby być z Ojcem, zanim Ewangelia została napisana na przełomie I wieku naszej ery. Niektórzy z jego wyznawców już nie żyli, a inni mieli umrzeć przed dniem D ostatecznego zmartwychwstania. W oczach Jana głównym zadaniem Jezusa, uwielbionego Syna Bożego, otrzymanego od Ojca, było wskrzeszenie zmarłych, a dokładniej wskrzeszenie zmarłych uczniów, w dniu ostatecznym, jak wynika ze słów ewangelisty na ustach Jezusa:

"Bo zstąpiłem z nieba nie po to, aby pełnić swoją wolę, ale wolę Tego, który mnie posłał; a taka jest wola tego, który mnie posłał, abym nic nie stracił ze wszystkiego, co mi dał, ale wskrzesił w dniu ostatecznym. Bo taka jest wola mojego Ojca, aby każdy, kto widzi Syna i wierzy w Niego, miał życie wieczne; i wskrzeszę go w dniu ostatecznym". (J 6,38-40)

"Nikt nie może przyjść do mnie, jeśli go nie pociągnie Ojciec, który mnie posłał; i wskrzeszę go w dniu ostatecznym". (J 6,44)

Środkiem, za pomocą którego wierni mają odrodzić się na zawsze, jest symboliczne ciało i krew Jezusa, które muszą sakramentalnie spożywać.

"Kto spożywa moje ciało i pije moją krew, ma życie wieczne, a Ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym". (J 6:54)

Tę kanibalistyczną alegorię trudno przypisać Jezusowi przemawiającemu do swoich galilejskich słuchaczy. Większość palestyńskich Żydów w I wieku n.e., słysząc te słowa, poczułaby mdłości. Spożywanie krwi było głęboko zakorzenionym biblijnym tabu, ponieważ Prawo Mojżeszowe utożsamiało krew z życiem, a życie należy wyłącznie do Boga (Kpł 17:10-11). Wynika z tego, że słowa Jana są słowami prawdopodobnie pogańskiego chrześcijańskiego kaznodziei, skierowane do nieżydowskich odbiorców. Przypomnijmy, że nawet jakieś dwadzieścia lat po śmierci Jezusa sobór apostołów w Jerozolimie zmusił nie-Żydów pragnących przyłączyć się do Kościoła do powstrzymywania się od krwi (Dz 15:20), to znaczy do jedzenia tylko mięsz zwierząt ubitych zgodnie z żydowskim prawem rytualnym. Jezus Jana metaforycznie przedstawia się siostrze zmarłego przyjaciela Łazarza jako ucieleśnienie zmartwychwstania dla umarłych i źródło życia dla żywych:

"Jestem zmartwychwstaniem i życiem; kto we mnie wierzy, chociaż umiera, będzie żył, a kto żyje i wierzy we mnie, nigdy nie umrze". (J 11:25)

Zgodnie z modelem przyjętym z jednym wyjątkiem przez synoptyków, także u Jana z reguły obiecane jest zmartwychwstanie tylko sprawiedliwym; los bezbożnych jest pomijany. Powszechne odrodzenie umarłych, zarówno dobrych, jak i złych, poprzedzające sąd, po raz pierwszy omówione w Księdze Daniela, zanim stało się powszechną doktryną wyznawaną przez judaizm rabiniczny, można usłyszeć tylko raz u Jana.

"Albowiem jak Ojciec ma życie w sobie, tak też dał Synowi, aby miał życie w sobie, i dał Mu władzę sądzenia, ponieważ jest Synem Człowieczym. Nie dziw się temu; Albowiem nadchodzi godzina, kiedy wszyscy, którzy są w grobowcach, usłyszą Jego głos i wyjdą, ci, którzy czynili dobrze, do zmartwychwstania życia i ci, którzy popełnili zło, do zmartwychwstania sądu". (J 5,26-29)

Na tym kończy się nasze niezwykle skromne żniwo wypowiedzi o zmartwychwstaniu, używające rzeczywistych słów "zmartwychwstać" i "zmartwychwstanie", przypisywanych Jezusowi przez Ewangelie. Można jednak zarzucić sieć szerzej i polować także na odniesienia do "życia" lub "życia wiecznego", niekoniecznie włączając w to pojęcie cielesnego przebudzenia, próbując ustalić, czy zmienia to obraz.

ŻYCIE WIECZNE

Tutaj znowu pierwszym faktem, który uderza obserwatora, jest brak poświadczeń u synoptyków; cztery jednostki, jeśli przejścia równoległe nie są liczone oddzielnie, w przeciwieństwie do trzech w przypadku zmartwychwstania.

Ewangelie synoptyczne

Chociaż koncepcje życia wiecznego i zmartwychwstania są ze sobą powiązane, co ciekawe, nie występują one razem w Ewangeliach synoptycznych, tak jak w późniejszym dziele Jana. Niemniej jednak w Synoptyce jest jeden przykład, w którym domniemywa się ideę cielesnego zmartwychwstania, choć nie jest to sam termin. "A jeśli twoja ręka skłania cię do grzechu, odetnij ją; lepiej jest dla ciebie ułomnym wejść do życia, niż z dwiema rękami iść do piekła, do ognia nieugaszonego. A jeśli twoja noga skłania cię do grzechu, odetnij ją; lepiej jest dla ciebie chromym wejść do życia, niż z dwiema nogami być wrzuconym do piekła. A jeśli twoje oko skłania cię do grzechu, wyłup je; lepiej jest dla ciebie jednookim wejść do królestwa Bożego, niż z dwojgiem oczu być wrzuconym do piekła, gdzie robak ich nie umiera, a ogień nie gaśnie". (Mk 9,43-48; Mt 18,8-9) Dla Jezusa warto poświęcić kończynę lub oko, jeśli otwiera ono bramę do życia, czyli do wiecznej szczęśliwości. W innym miejscu hiperbolicznie zaleca samokastrację, jeśli jest to wymagane do uzyskania dostępu do królestwa niebieskiego (Mt 19:12). W innych fragmentach synoptycznych życie wieczne jest używane jako odpowiednik "królestwa Bożego", głównego tematu przepowiadania Jezusa u Marka, Mateusza i Łukasza, który praktycznie nie odgrywa żadnej roli w Czwartej Ewangelii. Żadna z tych formuł nie jest nigdy właściwie zdefiniowana, ale obie wskazują w sposób ogólny przekształcenie warunków egzystencji z tych, które panują w epoce obecnej, na stan rzeczy w świecie przyszłym. Natomiast potępienie jest przedstawione za pomocą biblijnych obrazów robaków i ognia piekielnego. Jezus wydaje się mniej zainteresowany szczegółami przyszłego życia niż ogólnymi kwalifikacjami, które upoważniają do wejścia do królestwa Bożego. Najlepszą ilustracją jest opowieść opowiadająca o rozmowie Jezusa z pobożnym, bogatym człowiekiem. A gdy wyruszał w swoją podróż, pewien człowiek podbiegł i ukląkł przed nim i zapytał go: "Nauczycielu dobry, co mam czynić, aby odziedziczyć życie wieczne?"… "Znasz przykazania…" I rzekł do niego : "Nauczycielu, wszystko to obserwowałem od młodości". A Jezus… rzekł do niego: "Sprzedaj to, co masz, i rozdaj ubogim…" A Jezus… rzekł do swoich uczniów: "Jak trudno będzie tym, którzy mają bogactwa, wejść do Królestwa Bożego!"…" Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż bogatemu wejść do królestwa Bożego". (Mk 10,17-25; Mt 19,16-24; Łk 18,18-25) "Zaprawdę, powiadam wam, nie ma nikogo, kto by opuścił dom [Łk. lub żonę], braci, sióstr lub matki ani ojciec, ani dzieci, ani ziemie, ze względu na mnie i ze względu na ewangelię [Mt: ze względu na moje imię; Łk: przez wzgląd na królestwo Boże], który teraz stokrotnie nie otrzyma w tym czasie, domów i bracia i siostry, matki, dzieci i ziemie… i w wieku, który ma nadejść życie wieczne". (Mk 10,29-30; Mt 19,29; Łk 18,29-30) . Odpowiadając na pytanie, jak zostać zbawionym, Jezus oświadczył, że posłuszeństwo przykazaniom Bożym, zwłaszcza takim, jakie są wyrażone w Dekalogu, jest drogą do "życia wiecznego", ale także wyrzeczenie się dóbr doczesnych stanowi prostą i bezpieczny dostęp. Rzeczywiście, zbliżanie się do królestwa Bożego lub życia wiecznego jest utrudnione przez bogactwo, a osiągnięcie go jest tak samo niemożliwe dla bogacza, jak dla wielbłąda, aby przejść przez ucho igielne. Krótko mówiąc, akcent kładzie się nie na ostateczny cel, ale egzystencjalnie, jak to często bywa w przypadku Jezusa, na środki umożliwiające osiągnięcie celu. Typowa przesada polegająca na porzucaniu rodziców, rodzeństwa, małżonków i dzieci ze względu na Jezusa oznacza po prostu, że preferencja wynika z tego, co najważniejsze, a mianowicie z ostatecznego życia, które można osiągnąć tylko śladami Mistrza. Po raz kolejny nacisk kładzie się nie na cel, ale na działanie, które do niego prowadzi. Kolejna szczególna wzmianka o "życiu wiecznym" znajduje się w Ewangelii Mateusza; figuruje na końcu przypowieści o sądzie ostatecznym: "I pójdą na karę wieczną, a sprawiedliwi do życia wiecznego" (Mt 25,31-46). Scena przypomina Symilitudes of Henoch, księgę prawdopodobnie współczesną i prawdopodobnie wpływającą na Mateusza, w której Syn Człowieczy lub Wybrany skazuje grzeszników na zagładę. Chociaż nie jest to wyraźnie określone, zakłada zmartwychwstanie zarówno sprawiedliwych, jak i złych, po którym nastąpi Boska odpłata dla wszystkich. Należy pamiętać, że z możliwym wyjątkiem ostatniego przykładu, "życie" i "życie wieczne" nigdy nie są faktycznie związane ze zmartwychwstaniem, a nawet niekoniecznie implikują jego ideę. Kiedy więc w rzadkich przypadkach Jezus mówił o życiu wiecznym, możliwe, że miał na myśli nieśmiertelność. Również ci Żydzi, którzy myśleli, że należą do ostatniego okresu, a Jezus był z pewnością jednym z nich, wierzyli, że królestwo Boże jest bliskie wkroczenia na ten świat. W związku z tym wyobrażali sobie ,że mogli przejść w "przyszły wiek" bez doświadczania śmierci i dlatego nie potrzebowali zmartwychwstania (Mk 9,1; Mt 16,28; Łk 9,27). Wiemy bowiem, że zgodnie z nauką Jezusa królestwo Boże było "na wyciągnięcie ręki" (Mk 1,15; Mt 4,17) i było już pośród jego pokolenia (Łk 17,20-21). jak objawiły się w charyzmatycznych egzorcyzmach i uzdrowieniach dokonywanych przez niego i jego wysłanników (Mt 11,4-5; Łk 7,22; Mt 10,7-8). Te nieliczne cytaty z pierwszych trzech Ewangelii w oczywisty sposób prowadzą do wniosku, że temat nie odgrywał większej roli w nauczaniu Jezusa, o czym świadczą Synoptycy. Dopiero w kontekście eschatologicznego końca czasów, który po śmierci Jezusa został rozwinięty przez św. Pawła i wczesny Kościół, aby zachęcić do wiary w zmartwychwstanie, temat ten zyskał kulminacyjną pozycję w myśli wczesnego chrześcijaństwa. Analiza roli, jaką odgrywa koncepcja życia wiecznego w Czwartej Ewangelii, pomoże nam zrozumieć jej rosnący rozmach.

Ewangelia Jana

W porównaniu z czterema fragmentami Synoptyków, Ewangelia Jana liczy dwadzieścia pięć przypadków "życia" lub "życia wiecznego" w słowach przypisywanych Jezusowi. Czyny, które u Jana są w ten sposób nagradzane, w większości przypadków różnią się od tych u synoptyków. Prawdą jest, że jest jeden fragment, w którym mówi się, że "życie" zdobywa pracowity żniwiarz przez swoje oddanie się obowiązkom: "Żniwa otrzymuje zapłatę i zbiera plon na życie wieczne" (J 4,36). A innym razem "życie wieczne" jest nagrodą przyznawaną człowiekowi, który inspirowany wybitnym heroizmem moralnym poświęca wszystkie swoje ziemskie wartości (J 11,25). Jednak przez większość czasu "życie", rodzaj ciągłego i odnowionego życia z Bogiem, jest ostatecznie nagrodą za wiarę w Jezusa i/lub Boga Ojca, który posłał Jezusa: "Albowiem tak Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3,16). Ten sam temat powtarza się raz po raz u Jana: "Kto wierzy w Syna, ma życie wieczne; kto nie jest posłuszny Synowi, nie ujrzy życia, ale gniew Boży spoczywa na nim" (J 3,36). Wreszcie, przedstawiając zarówno Chrystusa, jak i Boga jako źródło daru, "życie wieczne" jest obiecane tym, którzy słuchają słowa Jezusa i wierzą w Ojca, który Go posłał (J 5,24). Oprócz fragmentów, w których wiara w Jezusa jest receptą na życie wieczne, Jan zawiera całą serię symbolicznych obrazów, w których Jezus jest przedstawiony jako źródło życia. On jest "źródłem wody wytryskującej ku życiu wiecznemu" (J 4,14); "pokarm, który trwa do życia wiecznego" (J 6,27); "chleb życia" (J 6,35.48); jego "ciało" i "krew" dają "życie wieczne" (J 6,53-54); i jest "światłem życia". Warto później przypomnieć, że wiara nie tylko w Jezusa, obecnego wśród wiernych, ale także w imię Jezusa, nie będącego już w namacalnym kontakcie ze swoimi uczniami, była uważana za dającą im życie: "Te są napisane, że wy Wierzcie, że Jezus jest Chrystusem, Synem Bożym, i że wierząc, możecie mieć życie w Jego imieniu" (J 20,31). U Jana, podobnie jak w Ewangeliach synoptycznych, z możliwym wyjątkiem relacji Mateusza o sądzie ostatecznym (Mt 25,46), tylko żydowscy naśladowcy Jezusa mają obiecane życie wieczne. Musimy poczekać najpierw do charyzmatycznego nawrócenia rzymskiego setnika Korneliusza i ostatecznie do przyjęcia apostolskiej misji Pawła w świecie grecko-rzymskim, aby po raz pierwszy spotkać się z możliwością uznania nie-Żydów za godnych życia wiecznego bez zmuszanie do przejścia przez judaizm. Podczas gdy w Synoptykach Jezus jest przedstawiony jako światło przewodnie do królestwa Bożego, a w nim do życia wiecznego, u Jana jesteśmy świadkami bardziej zaawansowanego etapu rozwoju doktrynalnego. Życie wieczne mogą odziedziczyć ci, którzy wierzą nie tylko w słowa Jezusa-nauczyciela, ale w jego niebiańską moc wynikającą z Jego szczególnej więzi z Bogiem Ojcem. Podsumowując, należy przypomnieć, że eschatologiczne wyobrażenia Jezusa u Marka, Mateusza i Łukasza koncentrują się nie na zmartwychwstaniu, ale na idei "królestwa Bożego" lub "królestwa niebieskiego". Wskazuje na to częstotliwość tych dwóch formuł w Ewangeliach synoptycznych, gdzie pojawiają się one ponad osiemdziesiąt razy w porównaniu z dwoma wystąpieniami w jednym fragmencie Ewangelii Jana (J 3,3,5). Zmartwychwstanie jest pojęciem rzadkim w autentycznym przesłaniu Jezusa objawionym przez Synoptyków, a źródła jego centralnego znaczenia w ideologii chrześcijańskiej należy szukać gdzie indziej. Jeśli chodzi o życie wieczne, w Synoptykach tylko sporadycznie, nabiera ono coraz większego rozmachu i znaczenia w Ewangelii św. Jana.

Prognozy zmartwychwstania Jezusa

WSZYSCY TRZEJ SYNOPTYCZNI EWANGELIŚCI DOKŁADNIE stwierdzają, że w ostatnim okresie swojego życia Jezus wielokrotnie zapowiadał swoim najbliższym uczniom swoją śmierć i zmartwychwstanie. Ewangelia Jana nie zawiera niczego porównywalnego. Jest w nim dane tylko niejasne ostrzeżenie, nie apostołom, ale prywatnie Nikodemowi, w formie symbolicznej reinterpretacji obrazu starotestamentowego, miedzianego węża, który Mojżesz ustawił na pustkowiu jako talizman chroniący przed ukąszenia węży (Lb 21:6-9). Tak jak zbawił Żydów, którzy patrzyli na nią z ufnością, tak "wywyższony" (ukrzyżowany, zmartwychwstały i uwielbiony) Jezus da życie wieczne wierzącym (J 3,14). W sposobie, w jaki Mateusz traktuje znak Jonasza, znajdujemy kolejne zagadkowe odniesienie, nawiązujące do czasu przebywania Jezusa w grobie przed Jego zmartwychwstaniem:

"Bo jak Jonasz był trzy dni i trzy noce w brzuchu wieloryba, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w sercu ziemi". (Mt 12:40)

W innym miejscu Marek, Mateusz i Łukasz są mniej tajemniczy. Z większą lub mniejszą szczegółowością sprawiają, że Jezus przepowiada wydarzenia końca swojego życia. Pierwszą okazją było wyznanie przez Piotra w Cezarei Filipowej mesjaństwa Jezusa uznanego przez wszystkich apostołów:

I zaczął ich nauczać, że Syn Człowieczy musi wiele cierpieć, że zostanie odrzucony przez starszych, arcykapłanów i uczonych w Piśmie, zostanie zabity, a po trzech dniach zmartwychwstanie. (Mk 8:31)

Jezus zabronił Piotrowi głosić, że jest Chrystusem, a w formie milczącego zaprzeczenia wyznania dobitnie przepowiedział tragedię swojego końca i zmartwychwstania. W jednym, a może nawet dwóch z sześciu wydarzeń, z których ostatnie datuje się na dwa dni przed Paschą, ostrzeżenie ogranicza się do aresztowania i krzyża bez wzmianki o zmartwychwstaniu (Łk 9,44; Mt 26,1). Łukasz 9:22 powtarza niemal słowo w słowo cytowane wyżej wypowiedź Marka (Mk 8:30-31), podobnie jak Mateusz (Mt 16:21). Reakcja Piotra jest sprzeczna z historią obejmującą Zmartwychwstanie. "Gromi" Jezusa: "Nie daj Boże, Panie! Tobie się to nigdy nie przydarzy", wyrzut, który z kolei wywołuje gniewną ripostę Jezusa i dezaprobatę Piotra: "Odsuń się ode mnie, Szatanie!" (Mt 16:22-23; Mk 8:32-33). Druga pośrednia przepowiednia wiąże się z poleceniem Jezusa skierowanym do trzech wiodących apostołów, Piotra, Jakuba i Jana, którzy towarzyszyli mu na galilejskiej górze Przemienienia, aby nie ujawniali swojego doświadczenia, dopóki nie zmartwychwstanie (Mk 9). :9; Mt 17:9). Niezwykłą klarowność zapowiedzi równoważy uwaga Marka, że apostołowie nie mieli pojęcia, co oznacza zmartwychwstanie, co z kolei potwierdza nasze przekonanie się, że zmartwychwstanie nie odgrywało znaczącej roli w poprzednim nauczaniu Jezusa. Trzecie przeczucie również znajduje się w Galilei. Jest sformułowane w kategoriach ogólnych - Jezus zostanie wydany w ręce nieokreślonych "mężów" - i podobnie jak w poprzednim przypadku apostołowie nie wiedzieli o czym mówi, ale wbrew zwyczajowi bali się pytać (Mk 9,30-32; Mt 17,22-23; Łk 9,43-45). Czwarty odcinek rozgrywa się podczas ostatniej podróży Jezusa do Jerozolimy, zaledwie kilka dni przed Wielkim Piątkiem. W wersji Marka ma wszelkie pozory proroctwa po fakcie, odzwierciedlając szczegółowo wszystkie etapy męki, aresztowanie przez arcykapłanów, skazanie na śmierć, wydanie poganom (Rzymian), szyderstwo plucie i biczowanie, egzekucję i zmartwychwstanie trzeciego dnia. U Łukasza, zamiast trzymać się zwyczajowego stylu bezpośredniej przepowiedni Jezusa, po raz pierwszy spotykamy się z odniesieniem do spełnienia się proroctw:

"Oto idziemy do Jerozolimy i wszystko, co jest napisane o Synu Człowieczym przez proroków, się wypełni". (Łk 18,31)

Ta sama formuła powtarza się później u Łukasza, najpierw w rozmowie zmartwychwstałego Jezusa z uczniami w drodze do Emaus:

"O głupi ludzie i nieskorzy do uwierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy! Czy nie było konieczne, aby Chrystus cierpiał te rzeczy i wszedł do swojej chwały?" (Łk 24:25-26)

A później w przemówieniu Jezusa do apostołów w Jerozolimie:

"Oto moje słowa, które do was mówiłem, gdy jeszcze byłem z wami, że wszystko, co o mnie napisano w Prawie Mojżesza i proroków, i w psalmach, musi się wypełnić". (Łk 24,44)

W ostatniej prostej przepowiedni, na kilka dni przed ukrzyżowaniem, Jezus przepowiada w Jerozolimie zbliżające się aresztowanie i śmierć:

"Wiecie, że za dwa dni nadchodzi Pascha i Syn Człowieczy zostanie wydany na ukrzyżowanie". (Mt 26:2)

Jeśli pominiemy przykłady węża miedzianego i znaku Jonasza, wszystkie przepowiednie są sformułowane w jasnym i prostym języku, którego nikt nie mógłby źle zrozumieć. Niewykluczone, że tego nie słyszeli. Rzeczywiście, pewnego razu powiedziano, że Jezus wyraźnie zwrócił uwagę apostołów na to, co miał im powiedzieć:

"Niech te słowa zapadną ci w uszy; albowiem Syn Człowieczy ma być wydany w ręce ludzi". (Łk 9,44)

W tych okolicznościach godne uwagi jest to, że ewangeliści raz po raz twierdzą, jak wykazaliśmy powyżej, że dla uczniów zapowiedź Jezusa była niezrozumiała:

Zatrzymali sprawę dla siebie, kwestionując znaczenie powstania z martwych. (Mk 9:10)

Nie rozumieli powiedzenia i bali się go zapytać. (Mk 9:32; Łk 9:45)

Ale oni nic z tych rzeczy nie rozumieli; to powiedzenie zostało przed nimi zakryte, a oni nie pojęli tego, co zostało powiedziane. (Łk 18,34)

Później dowiadujemy się czegoś jeszcze dziwniejszego. Przyjaciółki Jezusa właściwie zapomniały o tym, co wydaje się być najbardziej doniosłym stwierdzeniem ich pana, dopóki dwaj aniołowie o ludzkim wyglądzie nie odświeżyli ich pamięci (Łk 24, 8).

Jeden szczegół przepowiedni jest powtarzany kilkakrotnie: oczekiwano, że zmartwychwstanie nastąpi "trzeciego dnia" lub "po trzech dniach". Typologia Jonasza obejmuje trzy dni i trzy noce odpowiadające czasowi spędzonemu przez zbiegłego proroka Jonasza w brzuchu wielkiej ryby (Mt 12:40). Marek natomiast mówi o "po trzech dniach" (8:31; 9:31; 10:34), a Mateusz i Łukasz odnoszą się do "trzeciego dnia" (Mt 16:21; 17:22; 20). :19 i Łk 9:22; 18:33; 24:46).

Według naszego sposobu liczenia trzy dni oznaczają trzy okresy dobowe, ale Jezus nie pozostał tak długo w swoim grobie, ponieważ został pochowany późnym popołudniem w piątek, a Zmartwychwstanie jest składane przez ewangelistów przed świtem w niedzielę. Wyrażenie Mateusza i Łukasza "trzeciego dnia" pasowałoby do tego rachunku, ale bardziej prawdopodobne jest, że zostało ono wybrane, ponieważ jest to typowa formuła starotestamentowa oznaczająca siedem znaczących wydarzeń biblijnych, które miały miejsce "trzeciego dnia". Wśród nich jest odkrycie przez Abrahama miejsca złożenia ofiary Izaaka:

"Trzeciego dnia Abraham podniósł oczy i ujrzał z daleka to miejsce" (Rdz 22:4) oraz proroctwo Ozeasza o zmartwychwstaniu: "Po dwóch dniach ożywi nas, trzeciego dnia wzbudzi nas (Oz 6:2)". Należy również wziąć pod uwagę, że według rabinicznej rachuby część dnia lub nocy liczona jest jako pełny dzień lub noc (szabat 2a; bPesahim 4a). Być może był inny powód przemawiający za wyborem trzeciego dnia. Według starożytnego żydowskiego wierzenia dusza zmarła po śmierci nie chciała opuścić ciała i chętnie do niego wróciła. Dlatego przez trzy dni nadal unosił się nad ciałem lub powracał do grobu (Księga Rodzaju Rabba 100:7; Yebamot 15c). Przepowiednie Zmartwychwstania Jezusa i reakcje przypisywane uczniom są pełne dziwactw. W przeciwieństwie do tego, co odkryliśmy w związku z zachowanymi wypowiedziami Jezusa o życiu pozagrobowym, nagle zamieniają one zmartwychwstanie w sprawę o centralnym znaczeniu, taką, która była zapowiadana nie tylko przez Jezusa, ale także przewidziana i przepowiedziana przez proroków Starego Testamentu. Innymi słowy, egzekucja i późniejsze zmartwychwstanie Jezusa były częścią jego uprzedniej wiedzy i ze względu na odpowiednie "proroctwa" należały do tradycyjnych żydowskich oczekiwań mesjańskich. Jeśli tak, aresztowanie i ukrzyżowanie Jezusa nie mogło wyjść znikąd. Wręcz przeciwnie, musiały być martwą pewnością dla jego apostołów i uczniów. Jednak wszystkie cztery Ewangelie dowodzą czegoś przeciwnego. Krzyż i zmartwychwstanie były nieoczekiwane, zdumiewające, wręcz niezrozumiałe dla apostołów. Kiedy Jezus został schwytany w ogrodzie Getsemani, jego apostołowie opuścili go i uciekli, przynajmniej według świadectwa ewangelistów synoptycznych. Piotr zaprzeczył nawet, że znał Jezusa. Jeśli chodzi o Zmartwychwstanie, nikt go nie oczekiwał, a apostołowie nie chcieli uwierzyć w dobrą nowinę, którą przyniosły im kobiety, które odwiedziły grób Jezusa. W rzeczywistości mamy dwa zestawy dowodów, które są sobie sprzeczne, bez możliwości pojednania. Ponieważ jest mało prawdopodobne, aby haniebne zachowanie apostołów nie odpowiadało rzeczywistości, ale było jedynie wymysłem, należy stwierdzić, że przepowiednie Jezusa o jego śmierci i zmartwychwstaniu oraz jego odniesienie do proroctw biblijnych o jego cierpieniu i uwielbieniu są autentyczne . Wydają się reprezentować ślady do Jezusa niektórych broni z arsenału apologetyczno-polemicznego Kościoła żydowsko-chrześcijańskiego. Jezus poinformował swoich powierników o krzyżu i zmartwychwstaniu, czego mogli się domyślić także światli czytelnicy Biblii. Realizacja przepowiedni dowiodła apostołom i członkom rodzącego się Kościoła, że bez względu na to, jak zdumiewające były te dwa wydarzenia, były one chciane, wyznaczone i zaprojektowane przez Boga.

Opowiadania o zmartwychwstaniu w Nowym Testamencie dotyczące osób innych niż Jezus

ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA NIE JEST żadną miarą jedyną historią przebudzenia w Nowym Testamencie. Oprócz pogłosek o zmartwychwstałym Janie Chrzcicielu Ewangelie i Dzieje Apostolskie wspominają o pięciu szczególnych reanimacjach: trzy przypisywane są Jezusowi i po jednym św. Piotrowi i św. Pawłowi. Kiedy Jezus wypytywał swoich apostołów o to, kim ludzie go uważają, powołali się na pogłoski, według których był on odrodzonym Eliaszem, Jeremiaszem lub innym prorokiem biblijnym. Uważano go również za Jana Chrzciciela (Mk 8,28; Mt 16,14; Łk 9,19). Podobna historia krążyła w Galilei na dworze Heroda Antypasa, twierdząc, że Jezus był wcieleniem Jana Chrzciciela, którego Antypas zabił (Mk 6,14-16; Mt 14,1-2; Łk 9,7-9). ). Oczekiwanie powrotu Eliasza było częścią starotestamentowej tradycji: prorok Malachiasz mówił o tym, że Bóg posyła ponownie swego posłańca Eliasza (Ml 3,1; 4,5), a Nowy Testament również łączy Jana Chrzciciela ze zmartwychwstałym Eliaszem (Mk 1,2). Pierwsza z opisanych w Synoptykach resuscytacji córki pewnego Jaira znajduje się na początku galilejskiej kariery Jezusa. Wśród ewangelistów panuje niepewność co do tożsamości ojca, który zbliżył się do Jezusa (Mk 5,21-43; Mt 9,18-26; Łk 40-56). Choć wszyscy zgadzają się, że nazywano go Jairus, czyli po hebrajsku Yair, Marek i Łukasz opisują go jako prezesa miejscowej synagogi, podczas gdy u Mateusza jest on bezimiennym "władcą", ważną postacią, bez wątpienia należącą do lokalnej rady starszych. U Mateusza dziewczynka już nie żyje, a ojciec zaprasza Jezusa, aby przyszedł do jego domu i ją wybudził. W pozostałych dwóch Ewangeliach jest na skraju śmierci, a wiadomość o jej śmierci dociera do ojca podczas rozmowy z Jezusem. Chociaż Jezus próbuje ukryć cudowną jakość swojej interwencji i niejednoznacznie odnosi się do jej stanu jako do snu, co jest określeniem, które służy również jako metafora śmierci, sarkastyczna reakcja towarzyszących pokazuje, że do czasu przybycia cudotwórcy , dwunastoletnia młoda kobieta nie była już wśród żywych (Łk 8,53). Według Marka i Łukasza, czynienie cudu Jezusa jest świadkiem trzech apostołów i rodziców dziewczynki. Podobnie jak uzdrowienia i egzorcyzmy, również reanimacja została dokonana nakazem Talitha cum, odtworzonym po aramejsku w Marku, po którym nastąpiło nieco rozszerzone tłumaczenie greckie: "Mała dziewczynko, mówię ci, wstań!" U Łukasza pojawia się tylko w prostym, dosłownym greckim: "Dziecko, wstań!" U Mateusza ożywienie poprzedził kontakt cielesny. Spotkawszy Jezusa, ojciec poprosił go, aby położył ręce na martwym dziecku, a po ich przybyciu do domu Jezus chwycił dziewczynkę za rękę i podniósł ją. Łukasz wyraźnie stwierdza, że duch powrócił do niej, sugerując tym samym, że zmartwychwstała, a nie po prostu obudziła się ze śpiączki. Zgodnie ze swoim habitem Jezus zabronił ujawniania cudu, ale jak można było przewidzieć, pogłoska o nim rozeszła się po sąsiednich dzielnicach. Mówi się, że drugie wskrzeszenie zmarłych, przekazane tylko przez Łukasza, miało miejsce w pełnym rozgłosie w Nain, skądinąd nieznanej wiosce galilejskiej położonej niedaleko Kafarnaum. Obserwowali go uczniowie Jezusa i wielka rzesza. U bramy miejscowości Jezus i jego wyznawcy spotkali orszak pogrzebowy niosący młodego mężczyznę, jedynego syna owdowiałej matki. Po raz kolejny wskrzeszanie zmarłych odbywa się za pomocą dotyku i mowy. Jezus położył rękę na marach i wydał rozkaz: "Młodzieńcze, mówię ci, wstań!" - prawdopodobnie "Talya qum" po aramejsku. Kiedy zmarły młodzieniec usiadł i zaczął mówić, widzowie ogłosili Jezusa wielkim prorokiem i, jak można się było spodziewać, wiadomość rozeszła się po całym kraju (Łk 7,11-17). Te reanimacje przypominają historie ze Starego Testamentu o Eliaszu i Elizeuszu. Podczas wskrzeszenia syna wdowy z Sarepty a syn kobiety Szunemity zwiększył sławę tych starożytnych proroków jako cudotwórców, nic nie jest powiedziane o dalszym życiu dwóch młodych mężczyzn. Podobnie w Galilei w I wieku n.e. reputacja Jezusa nadal rosła po wybudzeniu przez niego dziewczynki i młodego mężczyzny, ale później nie wspomina się o córce Jaira ani o wskrzeszonej młodzieży z Nain. Podobnie, nie wspomina się ponownie żadnego odbiorcy charyzmatycznego uzdrawiania i egzorcyzmu Jezusa, z wyjątkiem Marii Magdaleny, z której Jezus miał wypędzić siedem demonów (Łk 8:2; Mk 16,9). W Ewangeliach synoptycznych, a także w Dziejach Apostolskich wskrzeszenie umarłych różni się od opowieści Eliasza i Elizeusza tym, że wiąże się z ostatnim okresem poprzedzającym ustanowienie królestwa Bożego. Tak więc w przesłaniu do uwięzionego Jana Chrzciciela Jezus zasugerował, że jego posłudze towarzyszyło zmartwychwstanie umarłych i zapowiadał nadejście wieku mesjańskiego: "Niewidomi odzyskują wzrok, chromi chodzą, trędowaci zostają oczyszczeni, a umarli zmartwychwstają" (Mt 11,4-5; Łk 7,22). Jednak do czasu Czwartej Ewangelii poglądy uległy zmianie i dokonano wyraźnego rozróżnienia między "zmartwychwstaniem w dniu ostatecznym" (J 11,24) a zmartwychwstaniem człowieka w czasach, które uważa się za obecne, jak można zobaczyć w relacji Łazarza. Według historii opowiedzianej przez Jana (J 11,1-46), Łazarz zachorował, zmarł i był już pochowany przez cztery dni przed przybyciem Jezusa do Betanii, rodzinnego miasta Łazarza i jego sióstr. Do tego czasu rozkład zwłok już się rozpoczął. Jednak gdy Jezus zawołał donośnym głosem: "Łazarzu wyjdź!" - zmarły, ze związanymi rękami i nogami, z twarzą owiniętą chustą, wstał i wyszedł z grobu. Opiekunowie musieli go rozwiązać, zanim mógł prawidłowo chodzić. Główna rozbieżność między sprawozdaniem Jana a sprawozdaniem Synoptyków dotyczy następstw tego zmartwychwstania. W Synoptykach zakłada się, że osoby zmartwychwstałe żyją dalej, ale znikają za horyzontem. Są po prostu beneficjentami cudotwórczej działalności świętego człowieka. Natomiast od czwartego ewangelisty dowiadujemy się, że wielu Żydów, przyjaciół i sąsiadów, którzy przyszli pocieszyć pogrążone w żałobie siostry Łazarza, zobaczyło, co się wydarzyło, i upubliczniło tę historię, zmieniając w ten sposób nie tylko Jezusa, ale nawet Łazarza w celebrytę. Kiedy więc podniesiony Łazarz siedział przy stole na przyjęciu w towarzystwie Jezusa, wielki lokalny tłum otoczył dom, pragnąc zobaczyć, jak dawny zmarły spożywa posiłek obok proroka, który przywrócił go do życia. Według Jana, wpływ tego widoku doprowadził wielu Żydów do wiary w Jezusa, a to prawie doprowadziło do przedwczesnej drugiej śmierci Łazarza. Powiedziano nam, że arcykapłani, aby powstrzymać rosnącą popularność Jezusa, planowali zabójstwo Łazarza (J 12,9-11). Jak już wspomniano, według Ewangelii synoptycznych władza charyzmatyczna nie była wyłącznym przywilejem Jezusa. Mówi się, że dzielił się nim ze swoimi uczniami od samego początku swojej galilejskiej działalności. Kiedy dwunastu apostołów zostało wysłanych na pierwszą podróż misyjną, otrzymali polecenie głoszenia, uzdrawiania chorych, oczyszczania trędowatych, wypędzania złych duchów i wskrzeszania zmarłych (Mt 10:8). W rzeczywistości przypadek resuscytacji przypisywany jest później Piotrowi, który przywrócił do życia miłosierną uczennicę z Joppy, zwaną "Jeleniem", Tabitha po aramejsku i Dorkas po grecku (Dz 9:36-41). Pawł dorównał występowi Piotra i najwyraźniej wskrzesił Eutychusa, młodego mężczyznę z nadmorskiego miasta Troas w Mysenie w Azji Mniejszej. Nieszczęsny młodzieniec spadł z okna na trzecim piętrze po tym, jak zdrzemnął się podczas długiej przemowy Pawła po obiedzie (Dzieje Apostolskie 20:7-10). Nie słyszymy o żadnym z nich ponownie, ale ich historie służą zilustrowaniu nieustannego charyzmatu we wczesnym ruchu Jezusa, który otaczał posługę Jezusa oraz jego apostołów i uczniów wspaniałą aurą mesjańską. Jak takie historie o zmartwychwstaniu zostały odebrane przez palestyńskich Żydów z pierwszego wieku naszej ery? Józef Flawiusz może pomóc odpowiedzieć na to pytanie. Jego opis niezwykłych cudów proroka Elizeusza, które wielu współwyznawców Józefa Flawiusza uznało za ustalone fakty, daje cenny wgląd w mentalność epoki. Bez wątpienia wyrafinowany Józef wolał siedzieć na płocie, zwłaszcza że zwracał się do rzymskich czytelników:

Teraz pisałem o tych sprawach tak, jak znalazłem je w moich pismach; jeśli ktokolwiek zechce sądzić o nich inaczej, nie będę miał nic przeciwko temu, aby miał odmienne zdanie. (Ant. 10:281)

Jednak popularne środowiska żydowskie w epoce Jezusa nie miały takich skrupułów. Z radością przyjęli cuda, a niektórzy z nich przyłączyli się do ruchu Jezusa i uwierzyli w Zmartwychwstanie Chrystusa pomimo problematycznego charakteru dowodów Ewangelii, jak to przedstawimy za chwilę.

DODATEK

Znakowe zmartwychwstanie po śmierci Jezusa

Mateusz podaje, że wyjątkowy i inaczej niemożliwy do sklasyfikowania incydent zbiegł się ze śmiercią Jezusa na krzyżu. Według jego Ewangelii to tragiczne wydarzenie zostało naznaczone trzęsieniem ziemi, wspólnym z grzmotem, tornadem i ogniem eschatologicznego crescendo w Piśmie (Iz 29,6; Ps 18,7; Mk 13,8; Mt 24: 7; Łk 21,11). Po tym trzęsieniu ziemi pękły skały i otwarto grobowce. Z nich wyłoniły się zmartwychwstałe ciała wielu świętych, które po Zmartwychwstaniu Jezusa widzieli liczni mieszkańcy Jerozolimy (Mt 27,51-53). Nie trzeba dodawać, że później nic o nich nie słychać. Relację Mateusza najlepiej rozumieć jako symboliczną i sugeruje ona, że wyczekujące zmartwychwstanie, wypędzenie wskrzeszonych "świętych" (tj. sprawiedliwych) przez rozwarte grobowce, nastąpiło natychmiast po śmierci Jezusa. Jednak mówi się, że święci ukazali się "wielu" nie w piątek, ale wcześnie w niedzielę. Dlatego przesłanie religijne wskazuje na związek między śmiercią i wynikającym z niej Zmartwychwstaniem Jezusa a powszechnym zmartwychwstaniem. Ta idea wskazuje na definicję zmartwychwstania Jezusa przez św. Pawła jako "pierwiastek" powszechnego zmartwychwstania. Należy zauważyć, że Mateusz ponownie mówi o trzęsieniu ziemi w momencie Zmartwychwstania Jezusa (Mt 28:2). W tradycji Nowego Testamentu nie ma dalszych odniesień do tej historii.

Ewangeliczne relacje o zmartwychwstaniu Jezusa

WSTĘP: POGRZEB JEZUSA

TRZECH SYNOPTYKÓW, Marek, Mateusz i Łukasz, donosi, że w piątek 15 Nisan, gdy nadchodził zmrok, Józef z Arymatei, członek Sanhedrynu i krypto-sympatyk Jezusa, uzyskał zgodę rzymskiego namiestnika na zdjęcie ciała z krzyża. Setnik dowodzący plutonem egzekucyjnym zeznał przed Poncjuszem Piłatem, że Jezus już umarł, a Józefowi udzielono pozwolenia na pośpieszny pochówek. Bez użycia zwyczajowych przypraw owinął ciało lnianym całunem. Następnie położył go w świeżo ociosanym skalnym grobowcu, do którego wejście było chronione dużym i ciężkim kamieniem, który można rolować. Maria Magdalena i inna kobieta, również o imieniu Maria, i jeszcze jedna lub kilka galilejskich kobiet przyglądały się, jak Józef z Arymatei grzebał Jezusa (Mk 15:42-47; Mt 27:57-61; Łk 23:50-56) . Tradycja przekazana przez Jana częściowo nie zgadza się z synoptykami. Ukrzyżowanie ma miejsce 14, a nie 15 Nisan. Józefowi z Arymatei pomaga drugi tajemny uczeń Jezusa, Nikodem, w złożeniu Jezusa do grobu (J 3,2). Nikodem przynosi lniany całun z dużą ilością przypraw i obaj pospiesznie umieszczają Jezusa w nowym grobowcu w środku ogrodu, nie będąc widzianym przez żadną świadka (J 19,38-42). Według Jana nie ma potrzeby ich usług, ponieważ ciało Jezusa zostało już namaszczone przez dwóch mężczyzn. Mateusz, w przeciwieństwie do innych ewangelistów, dalej zauważa, że przywódcy żydowscy, obawiając się, że uczniowie Jezusa mogą ukraść jego ciało, aby udawać spełnienie przepowiedzianego Zmartwychwstania, proszą Piłata, aby trzymał grób pod strażą wojskową. Namiestnik pozostawia sprawę w ich rękach, a naczelni kapłani, po zapieczętowaniu wejścia do grobu, stawiają straż przy grobie. W ten sposób przygotowana jest scena dla historii Zmartwychwstania. Dowody będą rozpatrywane w odwrotnym porządku chronologicznym, zaczynając od Jana, najnowszej Ewangelii, a kończąc na Marka, najwcześniejszej.

Zmartwychwstanie u Jana

Rozdziały 20 i 21 Czwartej Ewangelii opowiadają o Zmartwychwstaniu Jezusa i objawieniach, które nastąpiły po nim. Rozdział 20 kończy oryginalną relację Jana, w której czytamy: "Teraz Jezus uczynił wobec uczniów wiele innych znaków, które nie są zapisane w tej księdze; ale są one napisane, abyście wierzyli, że Jezus jest Chrystusem, Synem Bożym, i abyście wierząc, mieli życie w Jego imieniu" (J 20,30-31). Rozdział 21 ma swój szczególny wniosek, który ukazuje jego charakter uzupełniający: "Ale jest jeszcze wiele innych rzeczy, które uczynił Jezus; gdyby każda z nich miała być spisana, sądzę, że sam świat nie mógłby zawierać ksiąg, które miałyby być spisane" (J 21,25). Jan przedstawia najbardziej szczegółowy obraz rzekomych objawień zmartwychwstałego Jezusa. Jego narracja składa się z ośmiu etapów.

1. Wczesnym niedzielnym rankiem, "kiedy było jeszcze ciemno", Maria Magdalena, bez towarzystwa innych niewiast galilejskich, udała się do miejsca pochówku i zastała je otwarte z odsuniętym kamieniem (J 20,1).

2. Od razu zameldowała Piotrowi i anonimowemu "umiłowanemu uczniowi", że ciało Jezusa zostało poruszone przez nieznanych ludzi: zabrali Pana z grobu i nie wiemy, gdzie Go złożyli. (J 20,2)

3. Dwaj mężczyźni pobiegli do grobu, a Piotr, który wszedł pierwszy, zauważył tam tylko osobno złożone płótna i serwetę, ale nie zobaczył ciała. Mówi się, że "umiłowany uczeń" od razu "uwierzył", chociaż w tym momencie ani on, ani Piotr nie wiedzieli, że Zmartwychwstanie Chrystusa zostało przepowiedziane albo przez Jezusa, albo przez Pismo Święte. Następnie, według Jana, obaj opuścili to miejsce i wrócili do domu, nie mówiąc ani słowa ani nie okazując żadnego zdziwienia czy wzruszenia (J 20,3-10).

4. Natomiast Maria Magdalena, która poszła za Piotrem i jego towarzyszem do ogrodu, pozostała tam płacząc. Zaglądając do grobu, zobaczyła dwóch aniołów, a gdy zapytali ją, dlaczego płacze, odpowiedziała, że ktoś usunął ciało Jezusa i przeniósł je w nieznane miejsce. Aniołowie nic nie skomentowali (J 20,11-13).

5. Następnie Maria dowiedziała się o obecności stojącego za nią mężczyzny, którego wzięła za ogrodnika odpowiedzialnego za cmentarz. Przypuszczając, że to on przeniósł ciało, zapytała, gdzie je położył, aby mogła je zabrać. Kiedy domniemany ogrodnik zwrócił się do niej "Maryjo", zidentyfikowała go jako Jezusa i nazwała go po aramejsku "Rabbuni", mój Mistrz. Została poproszona przez wizualnie nierozpoznawalnego Jezusa, aby nie lgnęła do niego, ponieważ jeszcze nie poszedł do Ojca i kazał jej poinformować apostołów o jego zbliżającym się wzniesieniu na wysokość (J 20:17). Maria Magdalena pospieszyła więc do uczniów i opowiedziała im wszystko, co widziała i słyszała (J 20,14-18).

6. Po tej wizji Marii Magdaleny pojawił się Jezus u uczniów tego samego wieczoru. Chociaż drzwi zostały zamknięte, wszedł do domu i tchnął na nich Ducha Świętego, dając im w ten sposób moc przebaczania lub zatrzymywania grzechów w trakcie ich apostolskiej misji.

7. Niewierny Tomasz, który nie był obecny, nie ufał świadectwu swoich kolegów: Powiedział im: "Chyba, że zobaczę w jego rękach odcisk gwoździ i włożę palec w ślad po gwoździach, z ręką w jego boku, nie uwierzę. (J 20,19-25)"

8. Osiem dni później postać Jezusa była widziana ponownie wchodząc do domu pomimo zamkniętych drzwi i prosząc Tomasza o dotknięcie jego ran. Uczynił tak i uwierzył (J 20:26-29).

Po opisie Jana o Zmartwychwstaniu następuje dodatkowy epizod, w którym trzecie objawienie niektórym uczniom ma miejsce nie w Jerozolimie, ale w Galilei nad Morzem Tyberiadzkim. Siedmiu apostołów spędziło całą noc na łowieniu ryb, nic nie łowiąc. O świcie zobaczyli mężczyznę na plaży, ale podobnie jak Maria Magdalena, nie rozpoznali w nim Jezusa, dopóki "umiłowany uczeń" nie powiedział im, że jest Panem (J 21, 1-7).

Reszta rozdziału nie odnosi się bezpośrednio do historii Zmartwychwstania. Jest rzeczą oczywistą, że Jan jest w znacznej sprzeczności z synoptykami.


Zmartwychwstanie u Łukasza

Opowieść Łukasza o Zmartwychwstaniu, prawie tak długa jak opowieść Jana, składa się z pięciu części. 1. Maria Magdalena, Joanna i Maria, matka Jakuba, wraz z innymi uczennicami z Galilei przybyły do grobu wcześnie w niedzielę, aby namaścić ciało. Znali to miejsce, ponieważ dwa dni wcześniej obserwowali Józefa z Arymatei. Znaleźli kamień odsunięty, a grób pusty. Nagle pojawili się dwaj mężczyźni w błyszczących szatach i przypomnieli im wcześniejsze przepowiednie Jezusa: "Pamiętajcie, jak wam powiedział, gdy był jeszcze w Galilei, że Syn Człowieczy musi zostać wydany w ręce grzesznych ludzi i ukrzyżowany, i trzeciego dnia wstanie" (Łk 24,6-7). Maria Magdalena i jej przyjaciółki poinformowały o tym jedenastu apostołów, ale oni wyniośle zlekceważyli ich słowa jako niemądre opowieści kobiet (Łk 24,1-12).

2. W tę samą niedzielę Kleopas i inny uczeń udali się z Jerozolimy do wioski Emaus i dyskutowali o tragedii Jezusa. Spotkali na drodze nieznajomego, który wydawał się nie wiedzieć nic o wydarzeniach, które wstrząsnęły Jerozolimą w poprzednich dniach. Uczniowie opowiedzieli mu o pustym grobie i o kobietach, które usłyszały od aniołów, że Jezus żyje i że niektórzy z ich kolegów potwierdzili zniknięcie ciała. W tym momencie nieznajomy zaczął im demonstrować na podstawie Pisma Świętego, że Mesjasz musiał najpierw cierpieć, a potem zostać uwielbiony. Zaprosili go, aby został z nimi w Emaus i podczas posiłku, który dzielili, na widok jakiejś nieokreślonej specyfiki w rytuale błogosławieństwa nieznajomego, dotarło do nich, że ich towarzyszem podróży jest Jezus, ale już zniknął. Dwaj uczniowie natychmiast dołączyli do apostołów i ich towarzyszy w Jerozolimie, ale zanim jeszcze zdążyli opowiedzieć o tym, co widzieli, powiedziano im, że Jezus ukazał się Piotrowi (Łk 24,13-35).

3. W tym momencie apostołowie i uczniowie ujrzeli ducha: "Byli przerażeni i przestraszeni i przypuszczali, że widzą ducha" (Łk 24,37). Tym duchem okazał się Jezus, którego zranione dłonie i stopy można było dotknąć. Aby udowodnić swoje prawdziwe człowieczeństwo, poprosił o jedzenie i zjadł na ich oczach trochę ryb (Łk 24,36-43).

4. Zmartwychwstały Jezus wyjaśnił im wszystkie przepowiednie Pisma Świętego, które odnosiły się do niego w Prawie, prorokach i Psalmach, i polecił apostołom ewangelizować w jego imieniu cały świat (Łk 24,46). Aby historia była spójna z Dziejami Apostolskimi, gdzie wniebowstąpienie ma miejsce czterdzieści dni po Wielkanocy, apostołom nakazano również, aby nie opuszczali Jerozolimy, dopóki nie otrzymają Ducha Świętego (Łk 24,49).

5. Jednak najwyraźniej tego samego dnia, w niedzielę Zmartwychwstania, Jezus wyprowadził ich z Jerozolimy do Betanii, gdzie widzieli Go wznoszącego się do nieba (Łk 24,50-53).

Zmartwychwstanie u Mateusza

Relacja Mateusza, składająca się z siedmiu części, jest znacznie krótsza niż relacja Jana i Łukasza.

1. Dwie kobiety, Maria Magdalena i "druga Maria" (bez wątpienia matka Jakuba, jak w Łukasza 24:10), poszły do grobu w niedzielę o świcie. Ponieważ nie mówi się, że niosą olejki, musimy przypuszczać, że ich wizyta była motywowana pobożnością (Mt 28,1).

2. Podczas trzęsienia ziemi anioł w lśniącej białej szacie odsunął kamień z otworu skalnego i usiadł na nim. Strażnicy umieszczeni tam przez arcykapłanów "drżeli i stali się jak umarli" (Mt 28:2-4).

3. Anioł uspokoił przestraszone kobiety i oznajmił, że Jezus zmartwychwstał, stąd pusty grób, i polecił im przekazać nowinę uczniom i pouczyć ich na spotkanie z Jezusem w Galilei (Mt 28,5-7).

4. Przestraszone, ale i zachwycone, kobiety natychmiast wyruszyły, aby wykonać to, co im kazano, a po drodze miały wizję Jezusa, który powtórzył im polecenia anioła (Mt 28,8-10).

5. Kiedy strażnicy odzyskali zmysły, poszli powiedzieć arcykapłanom o zniknięciu ciała Jezusa. Kapłani przekupili ich, by udawali, że apostołowie ukradli zwłoki w nocy. Ta pogłoska krążyła wśród Żydów nawet w czasach Mateusza (Mt 28:11-15).

6. Jezus nie był widziany w Jerozolimie. Jedyna wizja, jakiej doświadczyło jedenastu apostołów, miała miejsce na galilejskiej górze. Przy tej okazji niektórzy z nich uwierzyli, inni nie (Mt 28:16-17).

7. Opowieść o Zmartwychwstaniu i Ewangelia kończą się tym, że zmartwychwstały Jezus polecił swoim uczniom chrzcić wszystkie narody (Mt 28,18-20).

Zmartwychwstanie u Marka

Najstarsze kodeksy Ewangelii Marka, Sinaiticus i Vaticanus (IV wiek n.e.), a także stary syryjski przekład na Synaju (IV-V w.) nagle kończą rozdział 16 na wersecie 8. Jest to tak zwane krótsze zakończenie. Dłuższe zakończenie (Mk 16,9-19), późniejsza rewizja relacji, nastąpi.

KRÓTSZE ZAKOŃCZENIE

Ten zwięzły finał Marka stanowi zdecydowanie najkrótszy opis zmartwychwstania Jezusa. W rzeczywistości ogólnie przyjęta kolejność chronologiczna czterech Ewangelii - Marka, Mateusza, Łukasza, Jana - przedstawia progresywnie rozwijający się opis Zmartwychwstania. W łańcuchu wydarzeń można wyróżnić trzy etapy, jak zapisano w Mk 16,1-8.

1. Trzy kobiety, Maria Magdalena, Maria matka Jakuba i Salome, udały się do grobu Jezusa przed wschodem słońca w niedzielę z przyprawami, aby namaścić Jego ciało, zastanawiając się, jak zdołają usunąć ciężki kamień z wejścia (Mk 16:1-3).

2. Znalazły kamień odsunięty i ujrzeli wewnątrz grobu młodego mężczyznę siedzącego i odzianego w białą szatę, od którego dowiedzieli się, że Jezusa już nie ma w grobie. Niewiastom nakazano, aby ogłosili Jego Zmartwychwstanie apostołom i wyznaczyli im spotkanie z Nim w Galilei (Mk 16,4-7).

3. Przerażeni nie wykonali rozkazu i zachowali tę historię dla siebie: "Wyszli i uciekli z grobu; bo ogarnęło ich drżenie i zdumienie; i nikomu nic nie mówili, bo się bali" (Mk 16,8).

Ewangelia dramatycznie urywa się na tej nucie suspensu. Mark całkowicie powstrzymuje się od wspominania jakiegokolwiek pojawienia się Zmartwychwstania. Jednak późniejszy redaktor lub redaktorzy rozdziału, który dołączył dłuższe zakończenie, uznali za konieczne złagodzenie surowości historii Marka i wypełnienie luk pod wpływem Ewangelii Łukasza i Jana.

DŁUŻSZE ZAKOŃCZENIE

Dłuższe zakończenie uzupełnia główną lukę i wstawia do narracji Marka kilka objawień zmartwychwstałego Jezusa.

1. Na początku niedzieli Jezus objawił się w wizji Marii Magdalenie, z której wcześniej wypędził siedem demonów (por. Łk 8,2). Maria zgłosiła tę sprawę zrozpaczonym apostołom, ale oni nie chcieli jej uwierzyć (Mk 16,9-11).

2. Dłuższe zakończenie sprawia, że Jezus ukazuje się na wsi dwóm podróżującym uczniom, tak jak w epizodzie Łukasza z Emaus. Bez zwłoki zapoznali apostołów ze swoim doświadczeniem, ale ich relacja, podobnie jak relacja Marii Magdaleny, nie została wysłuchana (Mk 16,12-13).

3. Następnie Jezus ukazał się w wizji jedenastu apostołom i zganił ich za brak wiary w świadectwo Marii Magdaleny i dwóch podróżnych (Mk 16,14).

4. Wizja kończy się wraz ze zmartwychwstałym Jezusem, który nakazuje Apostołom głosić całemu światu orędzie Ewangelii i obiecuje im dar mocy charyzmatycznych, które mają być sprawowane w Jego imieniu (Mk 16,15-18).

5. Następnie, pozornie tego samego dnia, Jezus został wyniesiony do nieba, aby zasiąść po prawicy Boga (por. Łk 24,50). Uczniowie z kolei odeszli głosić Ewangelię i potwierdzali swoje przesłanie charyzmatycznymi cudami, które zapewnił im Jezus (Mk 16,19-20).

DODATEK

Wniebowstąpienie

Ponieważ dłuższe zakończenie opowiadania o Zmartwychwstaniu Marka i historii Łukasza zawiera opis wstąpienia Jezusa do nieba, warto zamieścić w tym miejscu kilka komentarzy do historii wniebowstąpienia podanej przez Łukasza w pierwszym rozdziale Dziejów Apostolskich. Te trzy źródła dostarczają sprzecznych danych.

1. W dedykacji Dziejów Apostolskich swemu patronowi Teofilowi (por. także Łk 1, 3) Łukasz powołuje się na swoją "pierwszą księgę" - Ewangelię, która opowiada o życiu i nauczaniu Jezusa aż do jego wyniesienia do nieba, pozornie w Niedzielę Wielkanocną. Według tej drugiej księgi, Jezus przebywał ze swoimi uczniami przez czterdzieści dni po swoim Zmartwychwstaniu, pouczając ich o królestwie Bożym, w którym to okresie pozostawali w Jerozolimie i oczekiwali na Ducha Świętego (Dz 1,1-5).

2. Odmawiając ukazania apostołom momentu przywrócenia królestwa Izraela, bez wątpienia identycznego z inauguracją królestwa Bożego, Jezus obiecał im charyzmatyczny dar Ducha Świętego, aby uczynić ich świadkami wśród Żydów i pogan (Dzieje Apostolskie 1:6-8).

3. Z Góry Oliwnej (Dzieje Apostolskie 1:12) obłok uniósł go do nieba, aż zniknął z pola widzenia apostołów. Natychmiast zmaterializowali się dwaj mężczyźni w białych szatach (byty anielskie?) i zapowiedzieli, że wróci. "Ten Jezus, który został wzięty od was do nieba, przyjdzie tak, jak widzieliście go idącego do nieba" (Dz 1,11).

Szkice zebrane tu stanowią sumę "dokumentalnych" dowodów Nowego Testamentu dotyczących Zmartwychwstania Jezusa. Teraz pozostaje tylko ocenić relacje zawarte w Ewangeliach i uzupełnić je odpowiednimi fragmentami Dziejów Apostolskich, Pawła i resztą materiału nowotestamentowego. Istniejące interpretacje reprezentują pełną skalę spektrum. Cytując te dwie skrajności, N. T. Wright, uczony biskup Durham z XXI wieku, autor ponad ośmiuset stron wywodu, dochodzi do wniosku, że Zmartwychwstanie Jezusa było wydarzeniem historycznym. Natomiast bardziej zwięzły David Friedrich Strauss, jeden z twórców XIX-wiecznego historyczno-krytycznego podejścia do Ewangelii, stwierdza, że "rzadko niewiarygodny fakt został gorzej poświadczony i nigdy źle poświadczony fakt nie był z natury mniej wiarygodny."

Wstępna ocena relacji o zmartwychwstaniu Jezusa

Naszym wstępnym zadaniem jest tutaj wyjaśnienie niejasnych i często sprzecznych danych zawartych w Ewangeliach iw pierwszym rozdziale Dziejów Apostolskich. Niejasności dotyczą kolejności wydarzeń, tożsamości informatorów i świadków, liczby i miejsca objawień Jezusa, przedstawienia proroctw dotyczących Zmartwychwstania i wreszcie daty rzekomego odejścia Jezusa z ziemi. Rozbieżności między różnymi rachunkami dotyczące zarówno szczegółów, jak i treści nie mogą umknąć oczom uważnych czytelników. Najważniejszą osobliwością opowieści o Zmartwychwstaniu jest to, że nigdzie nie sugerują one, by ktokolwiek oczekiwał zmartwychwstania Jezusa. U Mateusza, Marka i Jana przedstawiony jest kompleks Zmartwychwstania jako spadający prosto z błękitu, kompletna niespodzianka. Łukasz wspomina o wcześniejszej zapowiedzi Jezusa o jego zmartwychwstaniu, która została albo źle zrozumiana, albo zapomniana (!?!) przez jego uczniów. Najbardziej nie do pogodzenia są wersje Jana z jednej strony, i przez krótszą końcówkę Marka, czyli Marek A, z drugiej strony. W narracji Jana usunięcie kamienia z grobu nie jest związane z ideą Zmartwychwstania, ale jest przypisywane przez Marię Magdalenę niektórym nieznanym osobm, która weszła do niej i zabrała ciało Jezusa. Idea Zmartwychwstania w ogóle nie pojawia się w jej relacji do dwóch apostołów. W rozmowie Marii Magdaleny z dwoma aniołami nie ma też żadnej wzmianki o Zmartwychwstaniu. Na drugim biegunie Marek A podaje jako jedyne źródło opowieści o Zmartwychwstaniu słowa nieznanego młodzieńca odzianego na biało (anioł?). Kobietom mówi się, że grób jest pusty, ponieważ Jezus zmartwychwstał. Maria Magdalena i jej dwie przyjaciółki nikomu nie dzielą się swoim doświadczeniem. Nie ma wzmianki o jakiejkolwiek wizji Jezusa w Markau A, tak jak nie ma aluzji do pustego grobu w relacji Pawła w 1Kor 15. Co charakterystyczne, Jezus nigdy nie został zidentyfikowany w żadnym ze swoich objawień. Maria Magdalena wzięła go za ogrodnika, a uczniowie podróżujący do Emaus i apostołowie nad Morzem Tyberiadzkim myśleli, że jest obcym. W Jerozolimie apostołowie wierzyli, że widzą ducha. Zmartwychwstały Chrystus nie miał znanych rysów Jezusa z Nazaretu. Przeglądając historie krok po kroku, każda z nich zawiera unikalne elementy, których brakuje w innych Ewangeliach. Niektóre z nich nie mają paralleli, inne świadczą o szczegółach nie do pogodzenia.

1. U Jana Maria Magdalena zapuszcza się sama do grobu i przekazuje swoje odkrycie zniknięcia ciała Jezusa Piotrowi i "umiłowanemu uczniowi". Piotr i jego towarzysz nie ufają Mary i idą sprawdzić jej raport. "Umiłowany uczeń" wierzy, ale nie powiedziano nam dokładnie w co. Przez implikację oznacza to, że Piotr nie podziela jego wiary. Jeszcze w Janie Maria Magdalena zapowiada apostołom, że Jezus idzie do Ojca, najwyraźniej wykluczając możliwość dalszego przebywania z nimi, nie mówiąc już o wizycie w Galilei. Jednak temu stwierdzeniu zaprzecza dodatkowa relacja Jana w rozdziale 21, w której Jezus spotyka niektórych swoich apostołów nad Morzem Tyberiadzkim. U Mateusza góra galilejska jest jedynym miejscem, w którym Jezus ukazuje się apostołom. W Marku A wizytę w Galilei zapowiada młody człowiek w grobowcu, ale tam i wtedy sprawa zostaje porzucona. Niezrównane jest potwierdzenie wiodącej pozycji Piotra wśród apostołów oraz dwa epizody dotyczące Tomasza zapisane w Ewangelii Jana.

2. Szczególny wkład Łukasza polega na podkreśleniu proroctw zapowiadających zmartwychwstanie. Dwaj mężczyźni (aniołowie?) widziani przez kobiety w grobie przywołują przepowiednię Jezusa o jego cierpieniu i zmartwychwstaniu, a zarówno w rozmowie z uczniami w Emaus, jak i podczas ukazania się apostołom w Jerozolimie, Jezus objaśnia biblijne proroctwa zapowiadające Jego Zmartwychwstanie. O znaczeniu Piotra świadczy szczególna wizja Jezusa wyłącznie dla niego przed powrotem uczniów z Emaus oraz wizja Chrystusa w Jerozolimie przez apostołów. Czy to jest objawienie Piotrowi wspomniane później przez Pawła (1 Kor 15:5)?

3. Mateusz w swoim opowiadaniu o Zmartwychwstaniu mówi o omdleniu strażników, gdy anioł otwiera grób podczas trzęsienia ziemi, oraz o ich późniejszym doniesieniu o tym wydarzeniu do arcykapłanów. Osobliwością Mateusza jest także przypisywane kapłanom twierdzenie, że apostołowie ukradli zwłoki, oraz nawiązanie do ciągłego obiegu plotki wśród wrogo nastawionych Żydów w czasie, gdy Mateusz pisał swoją Ewangelię. Kolejny szczegół, poświadczony tylko przez Mateusza, dotyczy ukazania się Jezusa dwóm kobietom, które przyniosły apostołom wiadomość o zmartwychwstaniu Jezusa. Jest to jedyne objawienie Jezusa, o którym Mateusz wspominał w Jerozolimie. Wreszcie tylko Mateusz opisuje spotkanie Jezusa z apostołami na górze w Galilei i zauważa, że kilku z nich nadal żywiło wątpliwości, szczegół, który nie został rozwiązany, w przeciwieństwie do historii Jana o Tomaszu, który najpierw wątpił, ale później uwierzył.

4. Niezrównane cechy charakterystyczne w krótszym zakończeniu Marka to twierdzenie ewangelisty, że przestraszone świadkinie pustego grobu zachowały tę historię dla siebie oraz całkowity brak objawień. W dłuższym zakończeniu Marka niezrównane uwagi odnoszą się do niechęci apostołów do wiary w świadectwo Marii Magdaleny lub uczniów z Emaus o ich wizji Jezusa oraz do szczegółowej listy zjawisk charyzmatycznych obiecanych wierzącym w Chrystus zmartwychwstały.

Wreszcie istnieją płaskie sprzeczności między źródłami.

a. Relacje różnią się co do liczby i tożsamości kobiet, które odwiedziły grób: jedna, Maria Magdalena, u Jana i Marka B; dwie, Maria Magdalena i druga Maria u Mateusza; trzy, Maria Magdalena, Maria matka Jakuba i Salome w Marku A; i kilka, Maria Magdalena, Joanna, Maria matka Jakuba i inne kobiety z Galilei, u Łukasza. Takie odmiany miałyby uczynić zeznanie nie do przyjęcia w sądzie żydowskim.

b. Różni się też liczba osób, które kobiety widziały w grobie lub przy grobie, a także wiadomość, jaką od nich otrzymały. U Jana Marii Magdalenie ukazują się dwaj aniołowie, ale nie proszą jej o nic. U Łukasza ci dwaj mężczyźni przypominają kobietom proroctwo Chrystusa o Jego Zmartwychwstaniu. U Mateusza i Marka A jeden anioł powierza Marii Magdalenie i jej przyjaciołom obowiązek przekazania apostołom nowiny o zmartwychwstaniu Jezusa i zaproszenia na spotkanie z nim w Galilei. Jednak u Marka kobiety nie są posłuszne temu przykazaniu; ani nie znajdujemy tam, nawet w dłuższym zakończeniu, odniesienia do wyprawy do Galilei.

c. Liczba i miejsce objawień Jezusa również bardzo się różnią w różnych Ewangeliach. W Mark A nie ma żadnego. U Jana, przed objawieniem się apostołom, Jezus ukazuje się Marii Magdalenie; u Mateusza do kobiet w drodze do apostołów; u Łukasza dwóm uczniom w Emaus i samemu Piotrowi w Jerozolimie; podczas gdy dłuższe zakończenie Marka mówi o objawieniach Jezusa zarówno Marii Magdalenie w Jerozolimie, jak i podróżującym uczniom z dala od stolicy. Wizja wszystkich apostołów, która miała miejsce w Jerozolimie, jest opisana przez Łukasza i Marka B. To samo odnosi się do Jana, z wyjątkiem tego, że za pierwszym razem Tomasz jest nieobecny, a osiem dni później jest obecny. Natomiast góra galilejska jest miejscem jedynego objawienia Jezusa apostołom według Mateusza, podczas gdy w dodatkowych dowodach Jana Morze Tyberiadzkie jest miejscem ostatecznej wizji Jezusa przez siedmiu apostołów. Łukasz natomiast szczególnie wyklucza jakikolwiek wyjazd z Jerozolimy, więc dla niego żadne wizjonerskie spotkanie z Jezusem nie może odbywać się w Galilei.

d. Misję apostolską powierza uczniom zmartwychwstały Jezus w Jerozolimie według Jana, Łukasza i dłuższego zakończenia Marka. Według Mateusza dzieje się to w Galilei. Marek A nie wspomina o prawdziwym spotkaniu, chociaż myląca wzmianka o obiecanym spotkaniu w Galilei znajduje się w instrukcji, którą młody mężczyzna Marka udzielił trzem kobietom przy grobie.

e. Wniebowstąpienie Jezusa do nieba ma miejsce w Jerozolimie u Marka B i przez implikację u Jana; w Betanii według Łukasza; i na Górze Oliwnej (na terenie Betanii) w Dziejach Apostolskich. Źródła różnią się jednak co do daty zdarzenia. Marek B umieścił to w Niedzieli Wielkanocnej, ale w Dziejach Apostolskich dzieje się to czterdzieści dni później. Łukasz jest dwuznaczny. "Wywiódł ich aż do Betanii" można było rozumieć jako następujące bezpośrednio po przemówieniu Jezusa do apostołów w dniu Zmartwychwstania, ale poprzednia wzmianka o pozostaniu w Jerozolimie, dopóki nie zostaną "przyobleczeni mocą z wysoka" ( aluzja do Pięćdziesiątnicy) może sugerować, że Łukasz zarówno w swojej Ewangelii, jak iw Dziejach Apostolskich dopuszcza prawie sześć tygodni między Wielkanocą a Wniebowstąpieniem. U Jana podróż Jezusa do Ojca jest insynuowana, że dzieje się również w Niedzielę Wielkanocną.

Podsumowując, ewangeliści przedstawiają podwójny argument na potwierdzenie Zmartwychwstania Jezusa. Pierwsza to wersja synoptyczna oparta na odkryciu pustego grobu i interpretowana przez jednego lub dwóch tajemniczych posłańców jako dowód zmartwychwstania Jezusa. Wartość prawną tego zaświadczenia osłabia fakt, że świadkami są kobiety. Świadectwo kobiece, niepoważnie nazwane nonsensem (leros) przez apostoła u Łukasza, nie liczyło się w żydowskim męskim społeczeństwie. Poza tym liczba i tożsamość świadków pozostają pod znakiem zapytania. Jan i Łukasz próbują ulepszyć dowody, wprowadzając dwóch lub kilku świadków płci męskiej (Piotra i "ukochanego ucznia" w Ewangelii Jana; "niektórzy z tych, którzy byli z nami" w Ewangelii Łukasza), aby potwierdzić relację kobiet o zniknięciu ciała Jezusa jest zaniepokojony. Ale, jak zostanie pokazane, zmartwychwstanie nie jest jedynym możliwym wyjaśnieniem pustego grobu. Druga linia argumentacji opiera się na wizjach i objawieniach, które są dla tych, którzy akceptują je na podstawie dowodów z pierwszej ręki. Ale pomijając szerokie różnice w relacjach dotyczących czasu i miejsca objawień oraz tożsamości wizjonerów, nie ma niezależnych świadków spoza kręgu wyznawców Jezusa, którzy by je potwierdzali. W rzeczywistości tu i ówdzie znajdujemy wskazówki wskazujące, że nawet niektórzy z wtajemniczonych nie byli przekonani. Mówi się, że zmartwychwstały Łazarz poruszał się, jadł i pił przez wszystkich, przyjaciół i wrogów, tak że naczelni kapłani myśleli o jego wyeliminowaniu. Nic podobnego nie mówi się o Jezusie. To spojrzenie na dowody odnoszące się do Zmartwychwstania Jezusa kończy się zdumiewającą nutą. Wrócimy do niego i do teorii, które stworzyła po zakończeniu badania pozostałego materiału w Dziejach Apostolskich, listach św. Pawła i pozostałej części Nowego Testamentu.

Zmartwychwstanie Jezusa w Dziejach Apostolskich

Nasze badanie słów przypisywanych Jezusowi w Ewangeliach dotyczących Zmartwychwstania i tematu życia wiecznego, niekoniecznie implikujących cielesne przebudzenie, okazało się zaskakująco małą ilością materiału. Życie pozagrobowe nie zajmowało centralnego miejsca w myśli Jezusa. Być może najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tej nieobecności jest to, że podczas jego służby oczy Jezusa były tak podekscytowane rychłym nadejściem królestwa Bożego, że zarówno on, jak i jego naśladowcy uznali, że przejście między ich erą a wiekiem królestwa Bożego pociąga za sobą nie przechodzić przez śmierć. Dopiero w krótkim okresie dzielącym krzyż od natychmiastowego oczekiwanego chwalebnego powrotu Chrystusa, w okresie, w którym niektórzy wierzący nieuchronnie odejdą (1 Tes 4,13-17), pojawił się problem ich zmartwychwstania. Temat Zmartwychwstania nabiera znaczenia poprzez potraktowanie w Ewangeliach dwóch aspektów życia Jezusa. Aby służyć apologetycznym potrzebom Kościoła w wyjaśnianiu krzyża i późniejszego zmartwychwstania Mesjasza, ewangeliści poczuli się zobowiązani do włączenia do swojej relacji o końcowej fazie życia Jezusa powtarzających się przepowiedni o jego nadchodzącej śmierci i zmartwychwstaniu. Proroctwa te najwyraźniej miały na celu przygotowanie najbliższych współpracowników Jezusa na jego nieoczekiwany upadek i wyniesienie pod koniec jego kariery. Jest oczywiste, że próbując opowiedzieć o Zmartwychwstaniu Jezusa, ewangeliści stanęli przed trudnym zadaniem. Ich relacje wykazują liczne niespójności. Jednak siedem lub osiem dekad - lata między 30 a 100-110 AD - które oddzielają śmierć Jezusa od ukończenia Ewangelii Jana, były świadkami stale rosnącej pewności w pierwotnym Kościele, co do Zmartwychwstania Jezusa i jego duchowej obecności pośród Jego Obserwujący. Chronologicznie najwcześniejsze komentarze odnoszą się do św. Pawła, którego działalność literacka rozciągała się na lata pięćdziesiąte i prawdopodobnie początek lat sześćdziesiątych pierwszego wieku. Niemniej jednak, idee przypisywane początkom ruchu Jezusa w Jerozolimie i Judei, zapisane w Dziejach Apostolskich, z dużym prawdopodobieństwem odzwierciedlają w istocie najwcześniejsze myśli pierwszych społeczności żydowsko-chrześcijańskich w Palestynie. Księga Dziejów Apostolskich reprezentuje ideologię, która wciąż odzwierciedla świeżość i brak wyrafinowania pierwotnych żydowskich wyznawców Jezusa, zanim Paweł podbił intelektualne wyżyny w Kościele i wyeksportował swoją ideologię do nieżydowskiego świata Syrii, Azji Mniejszej, Grecja i Włochy. Wkład Dziejów Apostolskich w rozwój doktryny o Zmartwychwstaniu jest znaczący zarówno w części poświęconej działalności Piotra (rozdziały 1-12), jak i Pawła (rozdziały 13-28). Uwaga skupiona jest na dwóch głównych tematach: spełnieniu się proroctw dotyczących ostatecznych losów Mesjasza oraz roli świadka przypisanej apostołom, których głównym zadaniem było udowodnienie swoim rodakom realności Zmartwychwstania Jezusa. Jeśli podzielamy pogląd, że Łukasz jest autorem zarówno Trzeciej Ewangelii, jak i Dziejów, nie zdziwi nas fakt, że w obu dziełach znajduje potwierdzenie proroczy argument przemawiający za Zmartwychwstaniem Jezusa. Już w Ewangelii Łukasza, w przeciwieństwie do Marka, Mateusza i Jana, przepowiednia krzyża i zmartwychwstania jest bardziej dobitnie przypisywana prorokom Starego Testamentu niż Jezusowi. W pierwszym przemówieniu, jakie Łukasz złożył na ustach Piotra, przemawiającego do zgromadzonego tłumu żydowskiego w Jerozolimie w święto Pięćdziesiątnicy, przywódca apostołów był zdecydowany udowodnić na podstawie Psalmów, że Zmartwychwstanie było predestynowane przez Boga i przepowiedziane przez " proroka" Dawida. Łukasz używa Psalmu 16:10, "Albowiem nie zostawisz mej duszy w Hadesie, ani Twój Święty nie ogląda zepsucia", jako jednego z głównych tekstów dowodowych na Zmartwychwstanie. Wskazując, że słowa te nie mogą odnosić się do Dawida, który leżał pochowany w swoim grobie w Jerozolimie, Piotr stwierdził, że Psalmista musiał przepowiedzieć triumf nad śmiercią przyszłego Mesjasza, Jezusa Chrystusa. Warto zauważyć, że Zmartwychwstanie Jezusa było nierozerwalnie związane z Jego wywyższeniem i zasiadaniem po prawicy Ojca (Dz 2,22-36). Potwierdzało to jeszcze stwierdzenie, że w Jezusie spełniło się proroctwo Dawida z Psalmu 110:1: "Pan [Bóg] rzekł do Pana mego [Mesjasza]: Usiądź po mojej prawicy" (Dz 2,34). Ze zmartwychwstaniem i uwielbieniem Jezusa łączy się charyzmatyczny cud otrzymania Ducha Świętego od Boga Ojca i przekazania go apostołom przez Chrystusa (2:32). W Jezusie urzeczywistniał się także Psalm 118,22, który metaforycznie zapowiadał przemianę kamienia odrzuconego przez budowniczych w zasadniczy kamień węgielny nowego gmachu, Kościoła (Dz 4,8-11). Wreszcie Piotr, mówiąc ogólnie w domu rzymskiego setnika Korneliusza, oświadczył, że zgodnie ze świadectwem wszystkich proroków, Jezus wzmocniony Duchem Świętym pokonał choroby i diabła nie tylko za życia, ale także po swoim życiu. wskrzeszony przez Boga z martwych (Dzieje Apostolskie 10:34-43). Druga cecha charakterystyczna rozważanych fragmentów dotyczy roli apostołów w szerzeniu wiary w Chrystusa, "Sprawcę życia", którego Bóg wskrzesił z martwych (Dz 3,15). "Świadek" i "być świadkiem" to słowa, które pojawiają się raz po raz w pierwszych dziesięciu rozdziałach Dziejów, a świadectwo, o którym mowa, jest regularnie powiązane z manifestacją mocy charyzmatycznej. Już w Dz 1 celem wyboru Macieja do kolegium apostołów, w miejsce zdrajcy Judasza, było uczynienie go wraz z innymi jedenastoma bliskimi współpracownikami Jezusa świadkiem Zmartwychwstania. Wybór nowego apostoła przez rzucanie losów zawiera sugestię, że zwycięzcę wybrał Bóg (Dz 1,26), ale najbardziej spektakularny przykład charyzmy objawił się w dniu Pięćdziesiątnicy, kiedy Piotr i jego towarzysze ogłosili tłumowi: "Ten Jezus Bóg wskrzesił i wszyscy jesteśmy tego świadkami" (Dz 2,32). Ich świadectwo skłonił, jak nam daje wierzyć, uwielbiony zmartwychwstały Jezus, który siedząc po prawicy Boga całkowicie przemienił swych dotychczasowych uczniów pozbawionych kręgosłupa poprzez dar Ducha Świętego (Dz 2,33). Uzdrowienie chromego człowieka w Świątyni przez Piotra i Jana "w imię Jezusa z Nazaretu" (Dz 3,1-16) było kolejną formą świadectwa, że Chrystus został wzbudzony z martwych i działał przez Piotra i Jego współpracownicy. Nawet jeśli nie wymieniono żadnych szczegółów, sposób życia Kościoła jerozolimskiego pod przewodnictwem apostołów jest przedstawiany jako potężne świadectwo Zmartwychwstania Jezusa (Dz 4:33). Później, gdy arcykapłan nakazał mu zaprzestać stwarzania kłopotów poprzez głoszenie o Chrystusie, Piotr i jego koledzy potwierdzili, że jest to ich nałożony przez Boga i natchniony przez Ducha obowiązek ogłaszania Zmartwychwstania i wywyższenia Jezusa oraz dawania świadectwa słowem i czynem : "Jesteśmy świadkami tego, podobnie jak Duch Święty, którego Bóg dał tym, którzy są mu posłuszni" (Dz 5,32). Wreszcie w Cezarei, w domu rzymskiego setnika Korneliusza, po oświadczeniu Piotra dotyczącym objawienia się zmartwychwstałego Jezusa jemu i jego towarzyszom oraz nałożonemu na nich zobowiązaniu działania w charakterze świadków, nastąpiło natychmiast wielkie wydarzenie charyzmatyczne, z Ducha Świętego nad całą pogańską rodziną Korneliusza, która sprawiła, że jej członkowie mówili językami i chwalili Boga (Dz 10,34-47). Autor Dziejów nie był zajęty Zmartwychwstaniem Jezusa jako takim. Zmartwychwstały Mesjasz, który nie był już w widoczny sposób aktywny w społeczeństwie, nie wywarłby większego wpływu na słuchaczy apostołów. Przedstawili więc Zmartwychwstanie w kontekście. Był to pierwszy krok sprzyjający wywyższeniu i uwielbieniu Jezusa oraz jego intronizacji w niebie obok Boga, skąd miał udzielać Ducha Świętego przez swoich ziemskich przedstawicieli na cały świat. Jest to zasadniczo nowy obraz Zmartwychwstania Jezusa w ramach działalności charyzmatycznej rodzącego się Kościoła. Żadna prezentacja Zmartwychwstania w Dziejach nie może być uznana za kompletną bez dotknięcia trzech fragmentów wyrażających przypisywaną Pawłowi opinię w tej sprawie. Zapowiadają punkt widzenia napotkany w listach pawłowych. Wiara w umierającego i zmartwychwstałego Chrystusa jest najbardziej podstawową zasadą nauczania Pawła. Rzeczywiście, zapewnił przed żydowskim sądem najwyższym, że wszystkie jego kłopoty z władzami Świątyni, zdominowanymi przez saduceuszy sprzeciwiających się zmartwychwstaniu, wynikały z jego wiary w powstanie umarłych. Jako sprytny retor wykorzystywał na swoją polemiczną korzyść spór na temat Zmartwychwstania, o którym wiedział, że istnieje między saduceuszami a faryzeuszami z Sanhedrynu. "Bracia, jestem faryzeuszem, synem faryzeuszy", zawołał na soborze, "w sprawie nadziei i zmartwychwstania jestem na próbie" (Dz 23:6). Tak więc nagle doradcy faryzeuszy zwrócili się do Pawła, najwyraźniej oświadczając: "Nie znajdujemy nic złego w tym człowieku" i byli nawet gotowi zaakceptować, że Paweł miał nadprzyrodzone doświadczenie. "A jeśli przemówi do niego duch lub anioł?" (Dz 23:9). Paweł powtórzył później przed Feliksem, rzymskim prokuratorem Judei, że jego głoszenie o zmartwychwstaniu było głównym powodem konfliktu przeciwstawiającego go żydowskiemu przywództwu (Dz 24:15). Wreszcie, w obecności żydowskiego króla Agryppy II, Paweł po raz kolejny utrzymywał, że główne oskarżenie skierowane przeciwko niemu dotyczyło jego nadziei na zmartwychwstanie (Dz 26:8) i jego nauczania, że zmartwychwstanie Chrystusa było antycypacją ogólnego zmartwychwstania (Dz 26:23). Taka jest nowa perspektywa, którą otwierają Dzieje Apostolskie o Zmartwychwstaniu Jezusa. Był to wewnętrzny motor, który pchnął rodzący się Kościół do głoszenia Ewangelii Żydom i poganom. Za tą ideą trzeba teraz pójść bardziej osobistym świadectwem zmartwychwstania zawartym w listach św. Pawła. Przekazuje nie tradycję przekazaną przez towarzyszy Jezusa za jego życia, jak to rzekomo Księga Dziejów Apostolskich, ale spostrzeżenia wielkiego wizjonera u bram Damaszku, którego spostrzeżenia miały położyć podwaliny pod pełnoprawne Chrześcijaństwo.

Zmartwychwstanie Jezusa u św. Pawła

RÓŻNICA POMIĘDZY PODEJŚCIEM DO ZMARTWYCHWSTANIA W EWANGELII I reszcie Nowego Testamentu wynika głównie z odmiennych stanowisk ich autorów. Jak widzieliśmy, cel ewangelistów był trojaki. Starali się przedstawić naukę Jezusa o zmartwychwstaniu i życiu wiecznym; wymienić przepowiednie, które sam lub starożytni prorocy wygłosili na temat jego śmierci i zmartwychwstania; i nakreślić wydarzenia, które miały miejsce przed świtem w pierwszą niedzielę wielkanocną. Inni autorzy Nowego Testamentu usiłowali wywieść z opowieści o Zmartwychwstaniu doktryny dotyczące Jezusa i jego naśladowców. Innymi słowy, Łukasz w Dziejach Apostolskich, Paweł i pozostali pisarze Nowego Testamentu uznali zmartwychwstanie Chrystusa za rzecz oczywistą i usiłowali opisać wpływ Zmartwychwstania na teologiczne rozumienie Jezusa lub apostołów i pierwsi chrześcijanie. Św. Paweł odegrał kluczową rolę w ustanowieniu zmartwychwstania jako rdzenia chrześcijańskiego przesłania. Widzieliśmy już, że w Dziejach Apostolskich percepcja śmierci i zmartwychwstania Pawła była w centrum głoszonej przez niego religii. Niejednokrotnie utożsamiał swój pogląd doktrynalny z nadzieją opartą na Zmartwychwstaniu. Tylko raz komentuje wydarzenia związane ze Zmartwychwstaniem Jezusa, kiedy przekazuje swojej owczarni w Koryncie tradycję, którą odziedziczył po swoich seniorach w wierze, dotyczącą śmierci, pogrzebu i zmartwychwstania Jezusa.

Przekazałem wam bowiem na pierwszym miejscu to, co również otrzymałem, że Chrystus umarł za nasze grzechy zgodnie z Pismem, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia zgodnie z Pismem i że się ukazał. do Kefasa, potem do Dwunastu. Potem ukazał się jednocześnie ponad pięciuset braciom, z których większość wciąż żyje, choć niektórzy zasnęli. Potem ukazał się Jakubowi, a potem wszystkim apostołom. Na koniec… pojawił się także i mnie. (1 Kor 15,3-8)

Tradycja przyjęta przez Pawła zawiera cechy, których nie ma w innych opisach zmartwychwstania Nowego Testamentu. Na jego szczegółowej liście znajduje się kilka niepotwierdzonych w inny sposób objawień, takich jak wizja zmartwychwstałego Jezusa w nieokreślonym miejscu i czasie, dokonana przez ponad pięciuset wyznawców, z których większość wciąż żyła w roku 53 lub w okolicach roku, kiedy Paweł napisał swój pierwszy list do Koryntian. Odwołuje się do kolejnych ukazań Chrystusa do Kefasza-Piotra i Jakuba, dwóch dominujących postaci pierwotnego Kościoła i jedynych dwóch apostołów, z którymi Paweł zdecydował się spotkać podczas swojej pierwszej wizyty we wspólnocie żydowsko-chrześcijańskiej w Jerozolimie. Dodaje też swoją własną wizję Jezusa, bez wątpienia swoje mistyczne doświadczenie poza Damaszkiem (Dz 9,3-4). Warto zauważyć, że chociaż Paweł odnosi się do pochówku Jezusa, nie wie ani nie chce wspominać o odkryciu pustego grobu i zniknięciu ciała Chrystusa. Chociaż sprawozdanie Pawła, napisane w latach pięćdziesiątych I wieku, poprzedza Marka, Mateusza i Łukasza o jakieś piętnaście do czterdziestu pięciu lat, może dobrze odzwierciedlać poprawioną i zredagowaną wersję wydarzeń, na którą wpływ miały "polityczne" rozważania Pawła. Twierdząc, że on również otrzymał wygląd zmartwychwstałego Jezusa, Paweł zamierzał insynuować swoją równość wobec Piotra i Jakuba. Pomijając także bezwartościowe z prawnego punktu widzenia świadectwo kobiece o pustym grobie i pierwszych objawieniach zmartwychwstałego Chrystusa kobietom, chciał wzmocnić dowody pochodzące od wiarygodnych świadków płci męskiej, Piotra, Jakuba, samego Pawła i dużej grupy mężczyźni, z których wielu wciąż mogło przeprowadzić wywiad przez każdego pielgrzyma z Koryntu do Ziemi Świętej, który był na tyle chętny, by odszukać ocalałych. Wydaje się jednak, że kiedy Paweł pisał ten list, debata nie dotyczyła ważności tradycji dotyczącej Zmartwychwstania Jezusa, ale powszechnej w świecie hellenistycznym idei, że powrót z Hadesu nie ma sensu. "Jak niektórzy z was mogą mówić", zapytał z oburzeniem Paweł, "że nie ma zmartwychwstania umarłych?" (1 Kor 15,12).

NAUCZANIE PAWŁA O ZMARTWYCHWSTANIU W 1 LIŚCIE TESALONICZAN

Uważne przyjrzenie się tekstom Pawła ujawnia, że kwestia Zmartwychwstania Jezusa nie wyrosła ani z rozważań historycznych, ani z refleksji filozoficznej, ale z ożywionych debat we wspólnotach Pawłowych na temat praktycznych kontynuacji wiary w Zmartwychwstanie. Wiązało się to z przekonaniem, że zmarli zmartwychwstaną podczas zbliżającej się Paruzji, czyli powrotu Chrystusa. Zmartwychwstanie związane z paruzją pojawiło się we wczesnych stadiach działalności literackiej Pawła, o czym świadczy pierwszy list do Tesaloniczan między 50 a 52 rokiem. Oczy wiernych Kościoła w Tesalonikach były skupione na natychmiastowym przyjściu z nieba Chrystusa, Syna Bożego, zmartwychwstałego i wybawiciela wiernych przed sądem (1 Tes 1,9-10; zob. także 2 Kor 4,14; 5,14-15). Eschatologiczny entuzjazm wywołany oczekiwaniem Paruzji wywołał, mówi nam Paweł, ekstrawaganckie idee wśród Tesaloniczan. Niektórzy z nich posunęli się tak daleko, że ogłosili, że Pan już przybył, a Jego powrót został zapowiedziany w liście przez samego Pawła (2 Tes 2:1-2). Tesaloniczanie z niecierpliwością oczekiwali wielkiego wydarzenia, ale niektórzy z nich wyrażali zaniepokojenie losem tych członków Kościoła, którzy zmarli przed dniem powrotu Chrystusa. Paweł zapewnił ich: kiedy Bóg wskrzesił Chrystusa, ożywi także zmarłych, którzy uwierzyli w zmartwychwstałego Jezusa. Jego Zmartwychwstanie zawiera klucz do zbawienia. Następnie Paweł przedstawił następujący scenariusz Paruzji: Pan Jezus zstąpi z nieba i rozkaże archaniołowi zatrąbić w zmartwychwstanie. Wtedy "umarli w Chrystusie" powróciliby do życia i zostali podniesieni przez chmury, pojazdy niebiańskiego transportu, aby spotkać Jezusa w powietrzu, podczas gdy żyjący chrześcijanie, w tym sam Paweł, nie przechodząc przez śmierć, zostaliby z nimi porwani i przyłącz się do Jezusa i pozostań z nim na zawsze. Krótko mówiąc, Paweł i jego pierwsi naśladowcy wyobrażali sobie Zmartwychwstanie Jezusa przede wszystkim jako prototyp i przyczynę powstania umarłych oraz jako źródło i gwarancję wiecznego zbawienia wszystkich wybranych.

Ale nie chcielibyśmy, bracia, żebyście byli ignorantami, jeśli chodzi o tych, którzy śpią…… Ponieważ wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał, i tak przez Jezusa Bóg przyprowadzi go do tych, którzy zasnęli. Dlatego oświadczamy wam słowem Pana, że my, żywi, pozostawieni aż do przyjścia Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy zasnęli. Sam bowiem Pan zstąpi z nieba z okrzykiem nakazu, z wołaniem archanioła i z dźwiękiem trąby Bożej. A zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi; wtedy my, którzy żywi, którzy pozostaniemy, zostaniemy porwani razem z nimi w obłokach na spotkanie Pana w powietrzu; i tak zawsze będziemy z Panem. (1 Tes 4:13-17)

Podczas gdy przy tej okazji dobroczynne skutki Zmartwychwstania Chrystusa były postrzegane jako dotykające tylko zmarłych członków Kościoła, kilka lat później, w połowie lat 50. naszej ery, perspektywa poszerzyła się i po krótkiej chwili, w swojej pierwszej korespondencji z Koryntianami, Paweł wspomina Ciekawy zwyczaj chrześcijan poddających się czynności chrztu za zmarłych. Obrzęd zastępczy miał zapewnić zmarłym poganom bliskim członkom Kościoła jakąś korzyść ze Zmartwychwstania Jezusa. Ponieważ dla Pawła Zmartwychwstanie Jezusa było znakiem przyszłego zmartwychwstania ochrzczonych, jego teoria dotyczyła tylko niewielkiej części mieszkańców Szeolu, garstki zmarłych chrześcijan i kilku pogan odkupionych przez chrzest za zmarłych. Perspektywa Pawła nie obejmowała wszystkich prawych, którzy umarli przed Chrystusem, nie mówiąc już o zmartwychwstaniu wszystkich sprawiedliwych i niegodziwych od czasów Adama.

NAUCZANIE PAWŁA O ZMARTWYCHWSTANIU W 1 LIŚCIE DO KORYNTIAN

Zaabsorbowanie Pawła problemem Zmartwychwstania nie zakończyło się wraz z pierwszym listem do Tesaloniczan, ale okazało się szczególnie żywe w pierwszym liście do Koryntian. Rzeczywiście, rozdział 15 tego listu zawiera najbardziej szczegółowy zapis zrozumienia przez Pawła wpływu Zmartwychwstania Jezusa na wierzących chrześcijan. Tutaj ponownie Paweł konfrontuje się z problemem teologicznym z praktycznego punktu widzenia. Potępiał chrześcijan, którzy często odwiedzają prostytutki, ponieważ dostrzegał mistyczny związek między ciałem ludzkim a ciałem Chrystusa. Jego zdaniem ciała wiernych należały do Pana. Umarli z ukrzyżowanym Chrystusem, kiedy zostali zanurzeni w sadzawce chrzcielnej, ich ciało zostało symbolicznie wskrzeszone wraz ze zmartwychwstałym Chrystusem, gdy wynurzyli się z wody. Stąd negatywna odpowiedź Pawła na pytanie: "Czy mam wziąć członków Chrystusa i uczynić z ich członków prostytutki? Nigdy" (1 Kor 6,15). Ten sam list mówi o członkach Kościoła kwestionujących możliwość zmartwychwstania zmarłych. Dla Pawła było to równoznaczne z zaprzeczeniem Zmartwychwstania Chrystusa i wiary, którą głosił. Twierdzi, że jeśli umarli nie mogą zostać wskrzeszeni, to Jezus nie został wskrzeszony. W konsekwencji grzechy są nadal nieodkupione, nadzieja na zmartwychwstanie jest daremna, a wszyscy zmarli chrześcijanie są zgubieni (1 Kor 15,12-18). Jednak, kontynuuje, Zmartwychwstanie Jezusa nie było tylko dla niego samego, ale jako "pierwiastek" wszystkich, którzy mają zostać wskrzeszeni, zapoczątkowało wiele przebudzeń. Gdy pierwszy Adam sprowadził śmierć na całe swoje potomstwo, zmartwychwstały Chrystus w sposób mistyczny umożliwił tym, którzy w Niego uwierzyli, udział w życiu przez Jego zmartwychwstanie (1 Kor 15,21-23). Jako Żyd Paweł nie mógł wyobrazić sobie zmartwychwstania bez przewidzenia jakiegoś ciała, ale łącząc swoje żydowskie dziedzictwo z hellenistycznymi ideami swoich czytelników, upierał się, że to ciało będzie zupełnie inne od tego, które umarło. Zmartwychwstałe ciało będzie niezniszczalne, chwalebne i potężne, noszące obraz nie śmiertelnego Adama, ale uwielbionego Chrystusa. Zmartwychwstałym otrzymają ciało duchowe, a sprawiedliwi, żyjący na Paruzji, swoje ziemskie ciała przemienią w duchowe.

Nie wszyscy zaśniemy, ale wszyscy przemienimy się za chwilę, w mgnieniu oka, na ostatnią trąbkę. Gdyż trąba zabrzmi i umarli zostaną wskrzeszeni niezniszczalni, a my przemienieni. Bo ta nietrwała natura musi przyoblec się w niezniszczalne, a śmiertelna natura musi przyoblec się w nieśmiertelność. (1 Kor 15:51-54)

Podsumowując, w swoim przemówieniu do Koryntian Paweł nie starał się wyjaśnić znaczenia Zmartwychwstania Jezusa, ale jego skutków dla jego naśladowców. Z rozstrzygnięciem o znaczeniu Zmartwychwstania dla samego Jezusa trzeba było poczekać do późniejszej korespondencji Pawła, zwłaszcza do listu do Rzymian.

NAUCZANIE PAWŁA O ZMARTWYCHWSTANIU W LIŚCIE DO RZYMIAN

Pisząc do Rzymian w połowie lub pod koniec lat 50-tych, Paweł rozważał Zmartwychwstanie rozpatrywane przez pryzmat relacji Chrystusa do Boga i do wspólnoty wierzących. W przeciwieństwie do Jana, który w Prologu swojej Ewangelii określił Jezusa jako wieczne Słowo Boże, które na krótki czas stało się człowiekiem, Paweł, idąc w przeciwnym kierunku, uroczyście oświadczył, że mężczyzna Jezus, zrodzony z Żydówki jako potomek króla Dawida , podniósł się do godności Syna Bożego przez Jego Zmartwychwstanie (Rz 1:4). Innymi słowy, w pierwszą niedzielę wielkanocną status Jezusa uległ zmianie , fundamentalnek zmianie. Pierwszy tekst listu do Rzymian wyznacza moment w historii literatury chrześcijańskiej, kiedy Jezus został formalnie ogłoszony "Synem Bożym w mocy w Duchu Świętości" z powodu zmartwychwstania. W ten sam sposób Paweł również podkreślał rolę Zmartwychwstania w relacji między Jezusem a jego naśladowcami. Wyraził swoją myśl za pośrednictwem mistycznej lub sakramentalnej koncepcji chrztu. Paweł nie uważał chrztu jedynie za żydowski rytuał oczyszczenia wodą. Dla niego sadzawka symbolizowała grób, w którym leżało ciało Jezusa i gdzie miało miejsce Zmartwychwstanie. Kiedy więc kandydaci do inicjacji w misterium chrześcijańskie zostali zanurzeni w wodach chrztu, mistycznie zjednoczyli się ze zmazującą grzech śmiercią Chrystusa. Później, kiedy wstali z sadzawki, uwierzyli, że rozpoczęli nowe życie wywodzące się ze Zmartwychwstania Jezusa i stali się dziećmi Bożymi.

Czy nie wiecie, że my wszyscy, którzy zostaliśmy ochrzczeni w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy ochrzczeni w Jego śmierć? Zostaliśmy tam wcześniej pochowani wraz z Nim przez chrzest w śmierć, abyśmy jak Chrystus został wzbudzony z martwych przez chwałę Ojca, także my mogli chodzić w nowości życia. (Rz 6,3-4; por. Kol 2,12)

To narodziny do nowego życia były ożywiane przez Ducha Bożego wyłaniającego się ze Zmartwychwstania Jezusa:

Jeżeli mieszka w was Duch Tego, który Jezusa wskrzesił z martwych, to Ten, który wskrzesił Chrystusa Jezusa z martwych, przywróci do życia wasze śmiertelne ciała mocą mieszkającego w was Ducha. (Rz 8,11)

Nieco później centralne miejsce Zmartwychwstania w życiu wiernych wyraża się jeszcze bardziej dobitnie:

Jeśli wyznasz ustami, że Jezus jest Panem i uwierzysz swoim sercem, że Bóg wskrzesił Go z martwych, będziesz zbawiony. (Rz 10:9)

Poza korespondencją z Tesaloniczanami, Koryntianami i Rzymianami, temat Zmartwychwstania odgrywa niewielką lub żadną rolę w pozostałej literaturze Pawła i deutero-Pawła. Listy do Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, 2 List do Tymoteusza i List do Hebrajczyków używają terminów "zmartwychwstanie" i "wznieść się" tylko dziesięć razy, nie dodając nic do znaczeń, które już znamy. Inne listy, 1 List do Tymoteusza, Tytusa i Filemona, nigdy nie poruszają tego tematu. Przed zakończeniem dyskusji na temat wkładu Pawła w temat Zmartwychwstania Jezusa należy przeanalizować ostatni punkt. W 1 Koryntian 15:3 Paweł stanowczo stwierdza, że Jezus zmartwychwstał trzeciego dnia "zgodnie z Pismem", a jednak wbrew swemu zwyczajowi nie poparł swojego oświadczenia cytatem. Możliwe, że pobiblijne żydowskie przedstawienie Księgi Rodzaju 22, dobrowolne poświęcenie się Izaaka, w którym w przenośni rozważa się śmierć i zmartwychwstanie ofiary na Górze Moria, wciąż prześladuje twórczą wyobraźnię Pawła. Jednak tylko list deutero-pawłowski do Hebrajczyków dostarcza pozytywnego wsparcia dla tej teorii:

Przez wiarę Abraham… ofiarował Izaaka…Uważał, że Bóg jest w stanie wzbudzić ludzi nawet z martwych; stąd, mówiąc w przenośni, przyjął go z powrotem. (Hbr 11:17-19)

Niemniej jednak brak rzeczywistego cytatu biblijnego opowiadającego się za Zmartwychwstaniem Mesjasza sugeruje, że wśród Żydów nie istniała ugruntowana tradycja dotycząca umierającego i zmartwychwstałego Chrystusa. Podsumowując, podczas gdy idea Zmartwychwstania leżała na peryferiach przepowiadania Jezusa, oparta na idei królestwa Bożego, św. tożsamy z istotą chrześcijańskiego przesłania.

Zmartwychwstanie Jezusa w pozostałej części Nowego Testamentu

POZOSTAŁE KSIĘGI NOWEGO Testamentu zadziwiająco mało wnoszą do problemu Zmartwychwstania. Listy Jakuba, 2 Piotra, 1-3 Jana i Judy milczą na ten temat. Tylko pierwszy list Piotra ma coś nowego do powiedzenia, a Księga Objawienia zawiera tylko jedno odniesienie do ogólnego zmartwychwstania. Zacznijmy od tego ostatniego, rozdział 20 Objawienia oferuje specyficzny obraz zmartwychwstania bez odpowiednika nigdzie w Nowym Testamencie. W przeciwieństwie do Biblii hebrajskiej i pobiblijnej literatury żydowskiej, przedstawia ogólne wskrzeszanie zmarłych nie w jednym, ale w dwóch etapach. Pierwsze zmartwychwstanie wiąże się z powrotem Chrystusa i przynosi korzyść tylko męczennikom, "tym, którzy zostali ścięci za świadectwo o Jezusie". Zgodnie z wyobrażeniami chrześcijańskich spekulacji tysiącletnich mają oni panować z Chrystusem przez tysiąc lat, podczas których "smok, starożytny wąż, którym jest Diabeł i Szatan", zostanie związany i uwięziony (Ap 20:2-4) . Pod koniec milenium nadejdzie drugie zmartwychwstanie (Ap 20:5), zmartwychwstanie reszty ludzkości, zarówno pobożnych, jak i bezbożnych wieków minionych, po którym nastąpi sąd ostateczny. Osoby zapisane w Bożej księdze życia mają dołączyć do beneficjentów pierwszego zmartwychwstania, a niegodziwi zostaną skazani na drugą śmierć i wrzuceni na zawsze do jeziora ognia (Ap 20:11-15). Ta dwupoziomowa koncepcja zmartwychwstania nigdy nie stała się częścią głównego nurtu myśli chrześcijańskiej, ale na przestrzeni wieków inspirowała ezoteryczne spekulacje. Pierwszy list Piotra zawiera także coś niepotwierdzonego gdzie indziej, co w angielskim żargonie teologicznym nazywa się "broning of hell", czyli zstąpienie Chrystusa do podziemi między śmiercią a zmartwychwstaniem, aby ratować zmarłych. Pomysł ten wiąże się z odkupieńczą symboliką nowego narodzenia wywodzącego się ze Zmartwychwstania Jezusa (1 P 1:3). Główny fragment zawiera wyraźną wskazówkę dotyczącą chrztu.

Albowiem Chrystus umarł za grzechy raz na zawsze… aby przyprowadzić nas do Boga, będąc uśmierconym w ciele, ale ożywionym duchem, w którym udał się i głosił duchom w więzieniu, które dawniej nie były posłuszne , kiedy cierpliwość Boża czekała za dni Noego, podczas budowy arki, kilka, czyli osiem osób, zostało uratowanych przez wodę. Chrzest, który temu odpowiada, teraz was zbawia nie jako usunięcie brudu z ciała, ale jako wezwanie do Boga o czyste sumienie przez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, który wstąpił do nieba i jest po prawicy Bóg z poddanymi Mu aniołami, władzami i mocami. (1 P 3,18-22)

List powraca do głównych cech teologicznego płótna odkupienia znanego z pism Pawła: śmierć Chrystusa przebłagała grzech człowieka, a Jego Zmartwychwstanie przyniosło wierzącemu zbawienie przez chrzest. Nowatorskim elementem na obrazie jest zbawcze działanie, którego Jezus dokonał w podziemiach zmarłych, ale już odrodzonych duchowo, przed swoim ziemskim zmartwychwstaniem. Gdzieś między popołudniem Wielkiego Piątku a świtem Niedzieli Wielkanocnej Jezus odwiedził Szeol, siedzibę zmarłych, z zamiarem ocalenia specjalnej grupy grzeszników. Byli to nikczemni ludzie z epoki potopu, którzy nie zmienili swych dróg w czasie pokuty udzielonej im przez wspaniałomyślnego Boga, gdy Noe budował arkę. Zgodnie z tradycją żydowską Bóg nie zarządziłby zniszczenia tego najbardziej rozpustnego ze wszystkich pokoleń, nie dając im szansy na skruchę. Dlatego Noe, który jest opisywany jako "zwiastun sprawiedliwości" (2 P 2:5), otrzymał rozkaz, aby im zwiastował i starał się opamiętać, zanim będzie za późno. Nie słuchano go, tak że cała ludzkość zginęła z wyjątkiem "ośmiu dusz" - Noego i jego żony, jego trzech synów i ich trzech żon - którzy uniknęli zagłady w arce. Woda, która niosła arkę, wyobrażała chrzest i jego zbawczą moc wywodzącą się ze Zmartwychwstania Chrystusa. Nie dowiadujemy się, czy Jezus, już napełniony duchem, odniósł większy sukces niż Noe, ale epizod ten podkreśla uniwersalny charakter odkupieńczej intencji przypisywanej mu przez pisarza 2 Piotra. Główną nowością tej opowieści jest wpisanie nowego etapu w ciąg wydarzeń między śmiercią a zmartwychwstaniem Chrystusa: podróż do piekła wkrótce zmartwychwstałego, ale jeszcze nie zmartwychwstałego Jezusa i rozszerzenie Jego zbawczego gestu na wszyscy zmarli, reprezentowani przez najgorszych grzeszników. Ten rozszerzony cel dalece wykracza poza ograniczony cel Pawła, którym było przekazanie owoców Zmartwychwstania zmarłym chrześcijanom. Ta hojność 1 Piotra wobec zmarłych w każdym wieku jest pamiętana przez wprowadzenie tego dziwnego szczegółu historii Jezusa do niektórych wyznań wiary Kościoła. W Credo Apostołów czytamy: "Ucierpiał pod Poncjuszem Piłatem, został ukrzyżowany, umarł i został pogrzebany, zstąpił do piekła, trzeciego dnia zmartwychwstał". Z kolei w Credo Atanazjańskim czytamy: "Kto cierpiał dla naszego zbawienia, zstąpił do piekła, trzeciego dnia zmartwychwstał".

DODATEK

"Życie" i "życie wieczne" w Nowym Testamencie poza Ewangeliami.

Nasza analiza użycia "życia" lub "życia wiecznego" wykazała, że w Synoptykach terminy te są synonimem "królestwa Bożego", a "życie wieczne" jest postrzegane jako nagroda za przestrzeganie przykazań Bożych, a tym bardziej za pełnienie heroicznych cnót. Natomiast w Ewangelii Jana życie wieczne jest ostatecznym wynagrodzeniem za wiarę w Jezusa, Syna Bożego. Żaden z ewangelistów nigdy nie łączy wyraźnie zmartwychwstania z życiem wiecznym. Ten ostatni można sobie wyobrazić bez idei odrodzenia ciała. Jeśli ktoś ma odróżnić "życie" od "życia wiecznego", to pierwsze wskazuje na istnienie okoliczności prowadzących do królestwa Bożego, podczas gdy to drugie jest prerogatywą ustalonych obywateli tego królestwa. Paweł często odnosi się do "życia" lub "życia wiecznego", ale robi to bez wyraźnego nawiązania ani do Zmartwychwstania Jezusa, ani do zmartwychwstania w ogóle. Dwukrotnie wprowadza ideę nieśmiertelności, postrzeganej jako znak duchowego przetrwania (Rz 2,7; 2 Tm 1,10), ale z reguły główny kontrast dotyczy śmierci przyniesionej przez Adama i życia pochodzącego od Jezusa Chrystusa (Rz 5). :17-18, 20; 6:23). Paweł najbardziej zbliża się do powiązania życia ze zmartwychwstaniem, gdy przedstawia ludzkie ciała jako pojazdy niosące zarówno śmierć ukrzyżowanego Jezusa, jak i życie zmartwychwstałego Chrystusa (2 Kor 4,10-11). Trzy listy Jana, które nigdy nie mówią o zmartwychwstaniu, ogólnie zgadzają się z czwartą Ewangelią, łącząc pojęcie wiary z życiem wiecznym. A Księga Objawienia jest bogata w symbole, takie jak "woda życia" (Ap 7:17; 21:6; 22:1, 17), "drzewo życia" (Ap 2:7; 22:2 , 14, 19), "korona życia" (Ap 2:10; por. Jk 1:12) i "księga życia" (Ap 3:5; 13,8; 17:8; 20:12, 15 21,27; por. Flp 4,3). Podsumowując, te fragmenty dotyczące "życia wiecznego" niewiele wnoszą do interpretacji pojęcia zmartwychwstania.

Znaczenie pojęcia zmartwychwstania w Nowym Testamencie

Czego dowiedzieliśmy się o wczesnochrześcijańskiej koncepcji zmartwychwstania umarłych w ogóle, a zmartwychwstania Jezusa w szczególności, po przeanalizowaniu biblijnych i pobiblijnych dowodów żydowskich dotyczących życia pozagrobowego i zbadaniu pełnego materiału nowotestamentowego? Podkreślmy raz jeszcze, że większość Starego Testamentu ignoruje ideę ożywienia zmarłych; że aktywne i efektywne życie religijne jest postrzegane przez starożytny judaizm jako ograniczone do światowej kariery człowieka; i że nieuchronność śmierci i permanentny Szeol, pociągający za sobą zredukowaną, pozbawioną radości i jakby bezbożną egzystencję w bezsennym śnie, jest akceptowany jako nieubłagane dziedzictwo ludzkości. O ile jednak w mądrości biblijnej ten świat i współczesna epoka są teatrem miłości i kultu Boga, to w żydowskiej pobożności z późniejszych wieków ery Starego Testamentu dostrzega się tajemną tęsknotę za kontynuacją relacji po śmierci ze Stwórcą i niebiańskim. Ojcem. Z pojęciem życia po śmierci w postaci duchowej nieśmiertelności lub cielesnego odrodzenia musimy jednak poczekać do końca III i początku II wieku p.n.e., a zwłaszcza do żydowskiego doświadczenia męczeństwa religijnego. Te koncepcje zostały potwierdzone, zwłaszcza pod wpływem faryzeuszy począwszy od II wieku p.n.e., ale wydawały się być częścią rdzenia judaizmu dopiero w II lub III wieku naszej ery i później. Ponieważ na początku I wieku n.e. wpływ faryzeuszy na Galileę był w najlepszym razie ograniczony, często przyjmowany pogląd, że wiara w zmartwychwstanie była akceptowanym faktem wśród współczesnych Jezusa, nie może pochodzić ze źródeł odzwierciedlających popularne tradycje obowiązujące w judaizmie tego wiek. Ponieważ odpowiednie ustalenia zostały wymienione mimochodem w poprzednich rozdziałach dotyczących Nowego Testamentu, jedyne, co tu pozostaje, to zaoferowanie systematycznego eksponowania znaczenia zmartwychwstania. Odbędzie się to w trzech nagłówkach. Pierwsze dwa odnoszą się do teologii, ale trzeci zaprowadzi nas do sedna sprawy, "wydarzenia" Zmartwychwstania Jezusa. Zanim zajmiemy się tymi trzema kwestiami, należy rozstrzygnąć kwestię wstępną. Jak różne relacje o zmartwychwstaniu, a raczej o zmartwychwstaniu, o których mowa w Starym i Nowym Testamencie, mają się do zmartwychwstania Jezusa i zmartwychwstania eschatologicznego przewidzianego dla ludzkości? Resuscytacja to "cudowna" kontynuacja dotychczasowego życia, kulminacja charyzmatycznego uzdrowienia. Natomiast powstanie zmarłych (z wyjątkiem wędrówki "świętych" po Jerozolimie po trzęsieniu ziemi, które oznaczało śmierć Chrystusa) jest uważane za zdarzenie oczekiwane w przyszłości. Wiąże się to z oczekiwanym Drugim Przyjściem, czyli Parousią, i towarzyszącym mu powszechnym, ostatecznym sądem całej ludzkości, który kończy obecny wiek. Zmartwychwstanie Jezusa przedstawiane jest jako zjawisko wyjątkowe, zarówno historyczne, jak i eschatologiczne. Nie jest postrzegana jako kontynuacja życia Jezusa przed ukrzyżowaniem, ani jego zmartwychwstałe ciało nie jest przedstawiane jako identyczne z tym znanym jego towarzyszom. Co więcej, Jego Zmartwychwstanie jest traktowane jako zapowiedź i przyczyna przebudzenia umarłych na końcu czasów. Krótko mówiąc, wznowienie istnienia wskrzeszonych zmarłych przez Eliasza, Elizeusza, Jezusa, Piotra i Pawła nie rzuca prawdziwego światła na koncepcję zmartwychwstania eschatologicznego. Oba dzielą się na osobne kategorie.

ZNACZENIE ZMARTWYCHWSTANIA DLA TEOLOGICZNEGO ROZUMIENIA JEZUSA PRZEZ RODZĄCE SIĘ CHRZEŚCIJAŃSTWO

Wbrew powszechnej opinii, że pojęcie zmartwychwstania stanowi centralny punkt chrystologii (doktryny odnoszącej się do Jezusa), uważna analiza dowodów Nowego Testamentu sugeruje, że stanowi ono po prostu początkowy etap wiary w Jego wywyższenie. Całkowite uwielbienie Chrystusa jest widoczne w jego intronizacji obok Boga Ojca w spełnieniu słów psalmisty: "Pan rzekł do Pana mego: Usiądź po mojej prawicy" (Dz 2,24, 32-34, cytując Ps 110,1) ). Ewangelia Jana sprawia również wrażenie, że Zmartwychwstanie było po prostu bramą, przez którą wcielone odwieczne Słowo Boże powróciło do Ojca po wypełnieniu jego tymczasowej ziemskiej misji. W swoim pierwszym ukazaniu się Marii Magdalenie Jezus od razu oznajmia, że idzie do Ojca (J 20,17). Ten punkt zwrotny w jego misji ujawnia się w ogólnym stwierdzeniu podsumowującym Ewangelię Jana: "Wyszedłem od Ojca i przyszedłem na świat; znowu opuszczam świat i idę do Ojca" (J 16,28). Jego powrót do nieba został wkrótce naznaczony charyzmatycznym wylaniem Ducha Świętego na apostołów, pozostawionych jako świadkowie Jezusa. Tę samą myśl wyraża św. Paweł, dla którego Zmartwychwstanie jest przyczyną wyniesienia Jezusa do Synostwa Bożego (Rz 1,4). Krótko mówiąc, apogeum triumfującego Chrystusa nie jest powstaniem z martwych, ale Jego niebiańskim wywyższeniem, po którym następuje zesłanie Ducha Świętego.

ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA W ODNIESIENIU DO ZMARTWYCHWSTANIA JEGO NAŚLADOWCÓW I RESZTY LUDZKOŚCI

Wydaje się, że Zmartwychwstanie nie miało większego wpływu doktrynalnego na Ewangelie. Ani ogólny materiał źródłowy, ani nauka przypisywana Jezusowi na temat życia pozagrobowego nie są szczególnie związane z tą sprawą. Paul jest pierwszym, który podnosi tę kwestię, ale robi to bardziej z pragmatycznego niż teoretycznego punktu widzenia. We wczesnych stadiach oczekiwania na powrót Chrystusa, eschatologicznie rozgorączkowane wspólnoty wierzących były zainteresowane przede wszystkim własnym wejściem do królestwa Bożego poprzez zbliżające się spotkanie z Jezusem powracającym z nieba na obłoku. Byli przekonani, że Parousia jest na wyciągnięcie ręki i nastąpi za ich życia. Będą tego świadkami przed śmiercią. Jedyne, czego oczekiwali, to w istocie zmiana ubrania, wyrwanie się ze swojej ziemskiej formy i zastąpienie jej nowym duchowym ciałem. Zmartwychwstanie jako takie ich nie dotyczyło. Ale problem stał się palący w związku z członkami Kościoła, którzy niedawno zmarli. Czy przegapili łódź? Ponieważ taka niesprawiedliwość wydawała się nie do pomyślenia, Paweł zapewnił członków swojej kongregacji, że w dniu D zmarli chrześcijanie dołączą do reszty żyjących naśladowców Jezusa w ich triumfalnym wzniesieniu się do boskiego królestwa. Po dodatkowym bilecie wystawionym tej grupie chrześcijan, którzy przed śmiercią paruzji, natychmiast prosili o kolejny, a prawo do zmartwychwstania rozszerzono na pogańskich współpracowników, którym zapewniono wirtualne członkostwo w Kościele poprzez zastępczy rytuał chrztu za zmarłych. Jednak sam Paweł nie zastosował wyraźnie mocy Zmartwychwstania Jezusa do nieochrzczonych prawych z czasów przedchrześcijańskich. Musimy poczekać do pierwszego listu Piotra na rozszerzenie zbawczego planu Chrystusa w odniesieniu do zmarłych bezbożnych uwięzionych w podziemiu. Nowy Testament pozostaje podzielony w kwestii ostatecznego przeznaczenia bezbożnych, a mianowicie tego, czy zostaną wskrzeszeni, by stanąć w obliczu boskiej sprawiedliwości i wiecznego ognia piekielnego. Zmartwychwstanie, gdy było pomyślane jako nagroda za święte zachowanie, z konieczności ograniczało się do świętych i męczenników, do sprawiedliwych w ogólności, a niegodziwi pozostawali w zimnie Szeolu. Dopiero gdy niektórzy nowotestamentowi pisarze zastąpili kochającego i przebaczającego niebiańskiego Ojca Sędziego z żelazną pięścią, grzesznicy podziemi zostali również wezwani, aby byli cieleśnie obecni przed niebiańskim trybunałem, aby otrzymać wyrok zniszczenia w wiecznych płomieniach.

CO NOWY TESTAMENT MÓWI NAM O "WYDARZENIU" ZMARTWYCHWSTANIA JEZUSA?

Dotarliśmy teraz do głównego tematu , Zmartwychwstania. Żaden tekst Nowego Testamentu nie próbuje opisać rzeczywistego powrotu do życia zmarłego Jezusa. Wszystko, co mamy, to kawałki poszlak, jeśli można je nazwać dowodami, podzielone na dwie klasy. Pierwsza zawiera różne relacje świadków, które trzeciego dnia po ukrzyżowaniu odkryły pusty grób. Myśleli, że to grób Jezusa, a ich odkrycie zostało później potwierdzone przez dwóch apostołów płci męskiej. Tylko jedno wyjaśnienie pustego grobu jest podane w Ewangeliach synoptycznych: nieobecność ciała Jezusa była spowodowana Jego Zmartwychwstaniem. Opiera się na zeznaniach, które kobiety usłyszały od jednego lub dwóch tajemniczych nieznajomych (aniołów?). Natomiast u Jana zniknięcie ciała przypisywane jest zarówno przez Marię Magdalenę, jak i Piotra ingerencji nieznanej osoby trzeciej, a nie zdarzeniu nadprzyrodzonemu. Druga kategoria poszlak jest podana we wszystkich Ewangeliach z wyjątkiem krótszego zakończenia Marka. Składa się z serii objawień różnym jednostkom (Marii Magdalenie, Piotrowi, Jakubowi, Pawłowi) lub grupom (kilka kobiet, dwóch uczniów w Emaus, siedmiu, dziesięciu lub jedenastu apostołów lub ponad pięciuset braci) w różnym czasie (na Niedzielę Wielkanocną, następną niedzielę lub w późniejszych terminach) oraz w różnych miejscach (w Jerozolimie, w Emaus, na górze Galilejskiej lub nad Morzem Tyberiadzkim). Znaczenie wizji nie jest oczywiste: nikt od razu nie zdaje sobie sprawy, że ukazującą się osobą jest Jezus. Rozmaicie mówią o duchu, "ogrodniku" lub o nieznajomym. Mówi się, że Tomasz nie wierzył swoim braciom apostołom, dopóki nie doświadczył dotykiem ran Zmartwychwstałego Jezusa, a kilku apostołów na galilejskiej górze nadal żywiło wątpliwości co do realności ich wizji Jezusa. Pusty grób i objawienia nigdy nie są bezpośrednio powiązane, tworząc połączony argument. Dla niektórych współczesnych interpretatorów Ewangelii saga o pustym grobie jest "legendą przepraszającą" (R. Bultmann), wtórną próbą zapewnienia pewnego "faktycznego" wsparcia dla indywidualnych lub zbiorowych wizji. Kruchość teorii obnaża jej wewnętrzna słabość. Zeznania dostarczone przez świadków płci żeńskiej nie miały żadnego znaczenia w zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie żydowskim. W rzeczywistości, według Łukasza, apostołowie naśmiewali się z kobiet. Ponadto tożsamość i liczba świadków różnią się w różnych Ewangeliach, podobnie jak ich świadectwa. Jest to jednak wyraźnie wczesna tradycja. Gdyby opowieść o pustym grobie została stworzona przez prymitywny Kościół, aby pokazać rzeczywistość Zmartwychwstania Jezusa, można by się spodziewać jednolitego i niezawodnego opisu przypisywanego jawnie wiarygodnym świadkom. Mówiąc bez ogródek, różne doniesienia o Zmartwychwstaniu prawdopodobnie nie przekonają nawet łatwowiernego niewierzącego; przekonują tylko już nawróconych. To samo należy powiedzieć o wizjach. Żaden z nich nie spełnia minimalnych wymagań dochodzenia prawniczego lub naukowego. Jedynymi alternatywnymi historykami, którzy pozostali, aby nadać sens Zmartwychwstaniu, jest powrót do spekulacji, miejmy nadzieję, do oświeconej spekulacji.

SZEŚĆ TEORII WYJAŚNIAJĄCYCH ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA

Można mówić o ośmiu teoriach, ale pominąłem dwie skrajności, które nie są podatne na racjonalny osąd, ślepą wiarę fundamentalistycznego wierzącego i odruchowe odrzucenie zacofanego sceptyka. Fundamentaliści akceptują tę historię, nie taką, jaka została zapisana w tekstach Nowego Testamentu, ale przekształcona, przekazana i zinterpretowana przez tradycję Kościoła. Wygładzają ostre krawędzie i powstrzymują się od zadawania męczących pytań. Z kolei niewierzący traktują całą historię Zmartwychwstania jako wytwór wczesnochrześcijańskiej wyobraźni. Większość badaczy z odrobiną znajomości historii religii znajdzie się między tymi dwoma biegunami. Niektóre z wyjaśnień Zmartwychwstania są insynuowane w Ewangeliach, inne wywodzą się ze starożytnej lub nowszej historii. Zbadajmy je jeden po drugim.

1. CIAŁO ZOSTAŁO USUNIĘTE PRZEZ KOGOŚ NIEZWIĄZANEGO Z JEZUSEM.

Według Ewangelii Jana pustkę grobu odkrytą przez Marię Magdalenę, a następnie potwierdzoną przez Piotra i "umiłowanego ucznia" przypisuje się początkowo nieznanym osobom. Ingerencja w groby nie była niczym niezwykłym, o czym można wywnioskować z klątwy nałożonej na profanatorów grobów zawartej w inskrypcjach pogrzebowych. Okoliczności pochówku Jezusa sugerują proste wyjaśnienie. Pogrzeb odbył się w wielkim pośpiechu ze względu na zbliżający się szabat, a ciało złożono w nowym grobowcu, dogodnie usytuowanym w pobliskim ogrodzie (J 19,41). Był oczywiście przygotowany dla kogoś innego. Dlatego nie jest bezpodstawne przypuszczenie, że osoba odpowiedzialna za miejsce pochówku- "ogrodnik" - według Marii Magdaleny (J 10,15) - skorzystała z pierwszej okazji, aby przenieść ciało Jezusa do innego dostępnego grobu. Nietypowe okoliczności pogrzebu Jezusa łatwo wyjaśniają taką zewnętrzną interwencję. Normalnie obowiązki pogrzebowe wykonywali bliscy krewni mężczyźni, ale ponieważ w opowieściach ewangelicznych nie ma śladu obecności braci Jezusa w czasie ukrzyżowania, a wszyscy jego apostołowie ukryli się, jeden lub kilku mniej bliskich znajomi, Józef z Arymatei i Nikodem, wkroczyli i spełnili charytatywne zobowiązanie w piątkowe popołudnie przed zachodem słońca. Według Jana Nikodem przyniósł ze sobą dużą ilość mirry i aloesu, aby namaścić martwe ciało. W konsekwencji, wbrew dowodom synoptyków, nie było potrzeby, aby przyjaciółki Jezusa odwiedzały grób na początku nowego tygodnia, aby dokończyć niedokończone rytuały pogrzebowe. Niewinne przeniesienie ciała Jezusa przekształciło się później w legendę o Zmartwychwstaniu. Jednak fakt, że organizator (organizatorzy) pochówku był/byli dobrze znani i można było go/ich łatwo poprosić i udzielić wyjaśnienia, zdecydowanie przemawia przeciwko tej teorii.

2. CIAŁO JEZUSA ZOSTAŁO SKRADZIONE PRZEZ JEGO UCZNIÓW.

Dobitne obalanie rzeczywistości Zmartwychwstania przypisuje się w Ewangelii Mateusza przywódcom kapłańskim Jerozolimy. Podobno rozprzestrzenili pogłoskę, która wiele dziesięcioleci po śmierci Jezusa wciąż krążyła wśród żydowskiej ludności Jerozolimy, że ciało Jezusa zostało porwane przez jego uczniów, aby stworzyć pozory cudownego zmartwychwstania. Ta historia zakłada, że oszukańcze proroctwo dotyczące zmartwychwstania Jezusa było szeroko znane wśród palestyńskich Żydów. Jeśli jednak najbliżsi towarzysze Jezusa nie spodziewali się, że zmartwychwstanie, to trudno sobie wyobrazić, by ludzie postronni byli świadomi przepowiedni, wypowiedzianej przez proroków Starego Testamentu lub przez Jezusa, o jego zmartwychwstaniu tuż po jego śmierci. Opowieść o intrydze dokonanej przez apostołów jest bez wątpienia późniejszą żydowską plotką krążącą w Palestynie w czasach, gdy Mateusz pisał swoją Ewangelię. Jego wartość dla interpretacji Zmartwychwstania jest bliska zeru.

3. PUSTY GRÓB NIE BYŁ GRÓBEM JEZUSA.

Pierwsze dwa wyjaśnienia są wyraźnie wskazane w samych Ewangeliach. Następne wywodzi się z bardziej subtelnych aluzji leżących u podstaw Synoptyków. Marek, Mateusz i Łukasz stanowczo podkreślają, że Galilejskie kobiety wiedziały, gdzie został pochowany Jezus. Podczas gdy wszyscy tchórzliwi uczniowie płci męskiej trzymali się poza zasięgiem wzroku, dwie Marie (Mk i Mt) lub Galilejskie kobiety (Łk) obserwowały pogrzeb prowadzony przez Józefa z Arymatei (Mk 15:47; Mt 27:61; Łk 23:55). ). Mając na uwadze postawę męskiej wyższości, jaką przyjęli apostołowie po wysłuchaniu relacji świadków o pustym grobie (Łk 24,11), najprawdopodobniej wydaje się, że podejrzewali oni, iż Maria Magdalena i jej przyjaciółki poszły do niewłaściwego grobu . Jeśli skalna jama, w której pospiesznie złożono zwłoki Jezusa, była świeżo przygotowana do przechowywania cudzych szczątków, to bez wątpienia znajdowała się ona w miejscu zarezerwowanym dla pochówków z otaczającymi je podobnymi grobami. W półmroku świtu pomyłka była łatwa. Dzisiejszy czytelnik mógłby się zastanawiać, dlaczego Piotr i jego koledzy, którzy uważali kobiety za niegodne zaufania, nie skonsultowali się z Józefem z Arymatei, który najwyraźniej był właścicielem grobu (Mt 27:60). Przypuszczalnie odpowiedź brzmi, że zgodnie z logiką narracji ewangelicznej objawienia Jezusa wkrótce sprawiły, że takie dociekania stały się zbyteczne. Teoria błędnej tożsamości grobowca, choć nie jest nie do pomyślenia, z pewnością nie narzuca się.

4. POCHOWANY ŻYWY, JEZUS PÓŹNIEJ OPUŚCIŁ Grób.

O tym, że Jezus przeżył ukrzyżowanie, twierdzili współcześni pisarze i powieściopisarze, od The Passover Plot Hugh J. Schonfielda (1965) i Jesus the Man Barbary Thiering (1992) po Kod Leonarda da Vinci (2003) Dana Browna. Mniej skrajni zwolennicy przetrwania Jezusa twierdzą, że wyzdrowienie po ukrzyżowaniu było możliwe, o czym świadczy Józef Flawiusz. W swojej autobiografii Józef Flawiusz wspomina, że gdy wracał do stolicy, widział przy drodze wielu ukrzyżowanych Żydów. Wśród nich rozpoznał trzech swoich przyjaciół, którzy jeszcze żyli. Na jego prośbę Tytus, przyszły cesarz, natychmiast nakazał ich zdjąć i leczyć przez rzymskich lekarzy, w wyniku czego jeden z trzech przeżył (Życie 420). Jezus pozostał na krzyżu tak krótko, że Piłat zastanawiał się, czy naprawdę nie żyje, gdy Józef z Arymatei poprosił o jego ciało (Mk 15:44). Można dalej spekulować, że przebicie jego boku przez jednego z oprawców było późniejszym wynalazkiem wprowadzonym przez Jana (J 19:34), aby rozwiać wątpliwości co do śmierci Jezusa. Ale zakładając, że półprzytomny Jezus wyszedł z grobu w ciemności nocy, co się z nim później stało? Czy zniknął w powietrzu? Niezbyt prawdopodobne.

5. JEZUS WĘDRUJĄCY.

Pomysł, by Jezus opuścił Judeę po tym, jak wyzdrowiał ze śpiączki, jest stosunkowo nowoczesnym stworzeniem. Jest to część nauki sekty islamu Ahmadiyya (utworzonej w XIX wieku), zgodnie z którą wskrzeszony Jezus opuścił Ziemię Świętą, wyruszył na wschód w poszukiwaniu zaginionych plemion Izraela i zmarł w Kaszmirze w Indiach . W ubiegłym wieku bogata wyobraźnia poetycka Roberta Gravesa sprowadziła do Rzymu Jezusa po ukrzyżowaniu. Podobnie jak osobliwa interpretacja Zwojów znad Morza Martwego dokonana przez Barbarę Thiering. Jej żonaty, rozwiedziony i ponownie ożeniony Jezus, ojciec czwórki dzieci, zmarł ze starości w Rzymie Nerona. Wobec braku prawdziwych starożytnych dowodów te współczesne rozważania nie muszą nas zatrzymywać.

6. Czy pozory sugerują zmartwychwstanie duchowe, a nie cielesne?

Chociaż w oryginale nie ma objawienia zmartwychwstałego Jezusa, zakończenie Marka, najstarsza z Ewangelii, wszystkie inne źródła opisują liczne wizje Chrystusa przez Marię Magdalenę (Jn, Mk B), niewiasty galilejskie (Mt), uczniów z Emaus (Łk, Mk B), Piotra (Łk, Paweł), apostołowie w Jerozolimie w Niedzielę Wielkanocną (Mk B, Łk), jeden bez Tomasza, a drugi w następną niedzielę w jego obecności (Jn). Jezus był widziany kilka dni później w Galilei na górze przez jedenastu apostołów lub przez siedmiu nad Morzem Tyberiadzkim (Mt, Jn). Według Pawła świadkami kolejnych objawień było ponad pięciuset braci, Jakub i wreszcie sam Paweł w bliżej nieokreślonych czasach i miejscach. Wymieniono cztery rodzaje widzenia. 1. Mateusz nie podaje żadnych konkretnych szczegółów. 2. U Jana i Łukasza nieznany zwykły człowiek (ogrodnik lub podróżnik) zostaje później rozpoznany jako Jezus. 3. Ponownie u Łukasza i Jana duch w tajemniczy sposób wchodzi do rezydencji apostołów pomimo zamkniętych drzwi. 4. Duch później staje się nieznajomym z ciałem i kośćmi, który mówi, że jest Jezusem i zaprasza apostołów, aby go dotykali, a on je z nimi. Aby ocenić znaczenie tych zjawisk, musimy spróbować określić cel Zmartwychwstania Jezusa w umysłach ewangelistów i Pawła. Z faktu, że nikt nie sugeruje, że zetknął się z osobami spoza kręgu jego bliskich wyznawców, należy wywnioskować, że dla pisarzy Nowego Testamentu Zmartwychwstanie nie było aby umożliwić Jezusowi dokonanie jakiegokolwiek dalszego publicznego aktu. Czterdziestodniowe przedłużenie jego pobytu u apostołów, którego nie widział nikt ze świata zewnętrznego, formalnie przeczy Łukaszowi, jak również dłuższemu zakończeniu Marka (Mk 16,19), ponieważ oba sugerują, że wniebowstąpienie miało miejsce w Niedzielę Wielkanocną (Łk 24: 50). Rzekoma potrzeba, aby Jezus pozostał ze swoimi uczniami, aby dalej udzielać wskazówek o królestwie Bożym (Dz 1:3), jest zbyteczna przez obietnicę Jana, że Duch Święty przyjdzie, aby ich wszystkiego nauczyć (J 14:26; 16). :13). Gdyby tak było, Zmartwychwstanie ukrzyżowanego Jezusa najlepiej postrzegać jako pierwszy krok na duchowej drabinie, która prowadzi do Jego niebiańskiej chwały. Patrząc z tego punktu widzenia, Zmartwychwstanie staje się koncepcją czysto duchową, nie wymagającą towarzyszącej jej fizycznej rzeczywistości. Zmartwychwstanie duchowe najlepiej kojarzy się z wizjami i pozorami. Ściśle żydowskiej więzi ducha i ciała lepiej służy idea pustego grobu i bez wątpienia jest ona odpowiedzialna za wprowadzenie pojęć namacalności (Tomasz w Janie) i jedzenia (Łukasz i Jan). Jaka jest wartość dowodowa tak różnorodnych wizji postrzeganych przez jednostki lub grupy jednostek? W istocie nie różnią się one od wizji mistyków na przestrzeni wieków. Bez wątpienia postacie Nowego Testamentu wierzyły w rzeczywistość swoich wizji Jezusa. Ale co z ludźmi, którzy nie byli tak uprzywilejowani i mieli tylko słowo "świadków naocznych"? Zależało od podwójnego aktu wiary: wiary w wiarygodność reporterów iw prawdziwość raportu. Zmartwychwstanie jako istota duchowa jest odpowiednio wyrażona przez wizję. Wszystko bardziej namacalne jest podejrzane o halucynacje, czy to indywidualne, czy zbiorowe. Teoria zmartwychwstania duchowego znosi potrzebę pustego grobu. Ciało zmartwychwstałego, ale niematerialnego Jezusa mogło pozostać w grobie, a jego kości zostały później zebrane i umieszczone w ossuarium z aramejskim imieniem Jeszua bar Jehosef (Jezus syn Józefa). Oczywiście nie chcę sugerować, że ossuarium noszące tę nazwę, znalezione w Talpiot w Jerozolimie w 1980 roku i niedawno rozsławione przez telewizyjny film dokumentalny, pierwotnie zawierało szczątki Jezusa z Ewangelii. Podsumowując, żadna z sześciu sugerowanych teorii nie wytrzymuje rygorystycznej analizy. Czy to oznacza, że tradycyjna koncepcja Zmartwychwstania, czyli cudowne odrodzenie w jakimś kształcie lub formie martwego ciała Jezusa, jest skazane na niepowodzenie w dzisiejszym racjonalnym świecie? A może istnieje inne wyjście z tej zagadki, które może dać wyjaśnienie, jeśli nie fizyczne Zmartwychwstanie Jezusa, to przynajmniej narodziny i przetrwanie chrześcijaństwa?

ZMARTWYCHWSTANIE W SERCACH MĘŻCZYZN

Pierwszy rozdział Dziejów Apostolskich przenosi nas na Górę Oliwną, gdzie apostołowie Jezusa żegnają się ze swoim Mistrzem. Wierzą, nie pojmując tego, że nie ma go już w grobie i jest w drodze do Ojca w niebie. Nie ma większego znaczenia, czy ten duchowy spektakl był świadkiem trzeciego dnia po ukrzyżowaniu, czy czterdzieści dni później. Liczy się to, że w krótkim czasie przerażona mała grupa pierwotnych wyznawców Jezusa, wciąż ukrywająca się przed wzrokiem publicznym, od razu przeszła potężne doświadczenie mistyczne w Jerozolimie w Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica). Napełnieni obiecanym Duchem Świętym, bojaźliwi ludzie zostali nagle przemienieni w ekstatycznych duchowych wojowników. Otwarcie głosili orędzie Ewangelii, a charyzmatyczna moc przekazana im przez Jezusa podczas Jego posługi, która pozwoliła im głosić, uzdrawiać i wyrzucać demony, które ponownie ożyły i objawiły się słowem i czynami. Dawniej przerażeni uciekinierzy odważnie zabierali głos w obecności władz i publicznie uzdrawiali chorych pod bramą samej Świątyni. Rzeczywistość charyzmatu otworzyła oczy apostołów na tajemnicę Zmartwychwstania. Duchowa uzdrawiająca moc wiary leżała u podstaw nauczania, uzdrawiania i egzorcyzmowania zdolności Jezusa w jego życiu. Według ewangelistów często powtarzał chorym, którzy odzyskali zdrowie: "Twoja wiara cię uzdrowiła". Za życia Jezus zdołał przekazać tę duchową moc swoim uczniom, aby mogli wołać z radosnym zdumieniem: "Panie, nawet demony są nam poddane w Twoje imię" (Łk 10,17). Według Nowego Testamentu głównym aktem Zmartwychwstałego Chrystusa w Jego niebiańskiej chwale było zesłanie Ducha Świętego. "Tego Jezus Bóg wzbudził" - oznajmił Piotr żydowskiemu tłumowi w Jerozolimie. "Wywyższony po prawicy Boga i otrzymawszy od Ojca obietnicę Ducha Świętego, wylał ją" na swoich uczniów (Dz 2,32). Wpływ i przewodnictwo Ducha dały apostołom i uczniom siłę do działania jako świadkowie Jezusa. Uczynili to poprzez charyzmatyczne czyny: "W moim imieniu" - powiedział Chrystus - "będą wypędzać demony, będą mówić językami; będą podnosić węże, a jeśli wypiją cokolwiek śmiertelnego, to im to nie zaszkodzi; na chorych ręce włożą, a wyzdrowieją" (Mk 16,18). Rozgrywaną scenę przyjrzyjmy się teraz z egzystencjalnego, historycznego i psychologicznego punktu widzenia pierwotnych galilejskich naśladowców Jezusa w krótkim okresie po pierwszej niedzieli wielkanocnej. Opowieść o pustym grobie i objawieniach utraconego Pana na chwilę rozjaśniła ich ciemną rozpacz promykiem nadziei. Wątpliwości jednak pozostały. Jednak, gdy pod wpływem Ducha ich pewność siebie odrodziła się, skłaniając ich do wznowienia misji apostolskiej, czuli się coraz bardziej pewni, że nie działają sami, ale że jest z nimi Jezus. Tak więc, kiedy ponownie rozpoczęli głoszenie Ewangelii "z autorytetem", tak jak czynił to ich nauczyciel dokonujący cudów w Galilei; kiedy zdali sobie sprawę, że w imię Jezusa jego charyzma znów działa, ich wątpliwości rozpłynęły się w wewnętrznej pewności, że ukrzyżowany Mistrz jest blisko nich jak za dawnych czasów. Pomocna dłoń, która dała im siłę do kontynuowania swojego zadania, była dowodem na to, że Jezus zmartwychwstał. Nigdzie ta wewnętrzna przemiana nie została przedstawiona w tak poruszający sposób, jak w przejmującym ostatnim akapicie słynnej książki, O procesie Jezusa, Paula Wintera.

Wyrok został wydany i [Jezus] został wyprowadzony. Ukrzyżowany, martwy i pochowany, jednak zmartwychwstał w sercach swoich uczniów, którzy go kochali i czuli, że jest blisko. Doświadczony przez świat, potępiony przez władzę, pochowany przez Kościoły, które wyznają Jego imię, zmartwychwstaje dziś i jutro w sercach ludzi, którzy Go kochają i czują, że jest blisko.

Przekonanie o duchowej obecności żywego Jezusa tłumaczy odrodzenie się ruchu Jezusa po ukrzyżowaniu. Jednak to najwyższa doktrynalna i organizacyjna umiejętność św. Pawła pozwoliła rodzącemu się chrześcijaństwu wyrosnąć na żywą i potężną światową religię skoncentrowaną na Zmartwychwstaniu. Zmartwychwstanie w sercach ludzi może wzbudzić empatię nawet wśród dzisiejszych sceptyków i cyników. Bez względu na to, czy trzymają się formalnego wyznania wiary, czy nie, wielu mężczyzn i kobiet XXI wieku może być poruszony i zainspirowany hipnotyzującą obecnością nauczania i przykładu prawdziwego Jezusa, który żyje w ich umyśle.